New Era Newspaper

New Era Epaper
Icon Collap
...
Home / Efulo lyevi kuChina moMozambique tali yono po ominkulofuta

Efulo lyevi kuChina moMozambique tali yono po ominkulofuta

2018-11-09  Staff Report 2

Efulo lyevi kuChina moMozambique tali yono po ominkulofuta

KuLynsey Chutel

Evi nenge ehekevi lyolyene kape na ngoka a kala naana e na nalyo, ashike sho uuyuni wa tameke okudhimbulula kutya nani nalyo otali vulu okupumba, embomboloko lyoku li konga noku li fula ngandyoka lya adhele oomina nokufula kwaaa li pauyuuki ngashingeyi otaku tula moshiponga omahala muuyuni ngoka ge na evi ofulundundu:ominkulofuta.

Aakalimo yomoNagonha muumbangalantu waMozambique oya kuutumba ko koshikulundundu sha ziza nawa kombinga yimwe, osho wo efuta lyaIndia kombinga onkwawo. Osha li shi na okukala ehala lyuuwanawa kamana ndyoka lya li lyi na okulongela oshikondo shuupashiyoni nomatalelopo shaMozambique uuwanawa oundji. Ashike hasho shi li ngaaka oshoka okampani yokufula omaliko mevi yaChina otayi yono po omutalelo omwaanawa nguka, osho wo oonkalamwenyo dhaantu.
Ehangano enenene lyuuthemba waantu muuyuni, Amnesty International olya li lya talele po omukunda iikando ine okuza mo2015, sho efundja lya li lya hanagula po omukunda kombinga yimwe. Aakuluntu mboka ya za moshitopolwa moka uule woomvula omilongo otaya ti inaya mona nale omafundja goludhi ndoka monakuziwa. Otaya gandja uusama kokampani yoHaiyu Minining Company sho ya lundulula uuyuni wawo.

Kombinga yehala nomutalelo gwa yonagulwa po
“Otu na okufutwa molwekanitho lyetu kaaChina, omashina gawo oga keelela omeya,” Osho Tola, ngoka e li omukwati gwoohi a ti ngaaka. “Egumbo lyandje opo naana lya li mpoka pe na omulonga; mpoka naana wu wete omulonga,” Roma ta ti, ngoka a kanitha ashihe shoka a li a likola sho egumbo lye lyoondunda mbali dhokulala lya li lya kungululwa po komeya. “Otwa li twa tala egumbo tali kungululwa komeya. Onda lilile.”

Aakalimo yomomukunda nguka ye li 1 329 oya li nale taya mono iihuna. Omukunda ogwa li gu na omagumbo goondunda dhoomwiidhi ge li 236 ga tungwa koshikulundundu pokati koMozambique Channel nefuta lyaIndia, Nagonha ke na omayakulo ngoka ga pumbiwa kukehe ngaashi omeya gokopomba nolusheno. Shika oshi li opendji moMozambique, oshilongo shoka natango tashi kambadhala okutungulula konima yiita yopashigwana yoomvula 20 mbyoka ya li ya hulu mo1992.

Onkene onkalo ndjoka oya ninga aakalimo ya kale ya nkundipala koshilongo sho sha hala omangeshefelo naChina. Muule woomvula dhi li omulongo dha za ko, epangelo lyaMozambique olya kala nokupopila efulo lyoonzo onga omukalo gwehumithokomeho lyoshilongo, moka ya gandja omapitikilo komahangano gopondje yoshilongo.

Haiyu Mining Company oya li ya shangithwa moChina, moshitopolwa shaHainan mo2010 noya li ya tulwa kumwe moMozambique mo2011, onga elongelokumwe pokati kayo nehangano limwe lyi li moMaputo lyedhina Great Wall Mining Development. Okampani oyi li oshitayi shoJinana Yuxiao Group, ndjoka yi li ngashingeyi oyo hayi fulu ‘uhligite’, onzo ndjoka hayi adhika mehekevi.

Oonzo ndhoka hadhi adhika  odha simana mokulonga oosamende, omunoko, uutiyelesa, oondhopi, oonka nosho tuu. Sho China e na iilando tayi humu komeho neendelelo enene, oku li oye oshilongo shoka sha pumbwa unene iinima ngaashi okaungulita, nevi onga oonzo.

Aashiinda aape
Petameko, aakalimo oya li ya taamba ko omina ndjika, ndjoka taya ti ohaluka nale yi li ashike mpoka, nonando ooveta dhaMozambique tadhi pula opo aakalimo ya kale ya kutha ombinga. Oya li neyinekelo kutya otayi eta iilonga osho wo eyambulepo, ashike sigo oompaka oshe eta ashike ehalakano. Evi ndyoka lya fulwa olya li lya siikila konyala oosquare meta 280 000, moka lya inda ngashingeyi ehala limwe lyomeya ndyoka lya kwatathana nefuta nonkene ya lundulula ekungilukilo lyomeya, shika oshu ulikwa komafano gomombanda ga thanekwa koAmnesty International. Haiyu oya ipatana omapopyo ngaka, notayi pe eshito uusama. Epangelo lyaChina olya ekelahi olopota ndjika, tayi ti ehangano ndika lyomuuyuni lyaa shi lyopapangelo olya kala aluhe nokuthindila China kongudhi. Okampani oya tinda wo okufuta aakalimo mboka ya gumwa koshinima shika. Konima yolopota yotango, epangelo lyaMozambique olya li lya kaleka manga iinyangadhalwa mbika yokufula oonzo moshitopolwa. Shoo Amnesty International ya li ya galukila moshitopolwa konima yiiwike ishewe twa zi, okufula okwa li ishewe ku li metifa. Epangelo olya li lya lundululile aantu komalukalwa galwe, ashike yamwe oya ndjika oonyala mevi molugodhi nduka lwa David naGoliat.


2018-11-09  Staff Report 2

Tags: Khomas
Share on social media