New Era Newspaper

New Era Epaper
Icon Collap
...
Home / Omapendafule gAambadja: Omukwaniilwa Shahula shaHamadila nOmukwaniilwa Sheetekela shaHuudulu

Omapendafule gAambadja: Omukwaniilwa Shahula shaHamadila nOmukwaniilwa Sheetekela shaHuudulu

2019-06-21  Staff Reporter

Omapendafule gAambadja: Omukwaniilwa Shahula shaHamadila nOmukwaniilwa Sheetekela shaHuudulu

Mateus Ndalipo Kaholongo

Manga Namibia inaa kolonyekwa, oshitopolwa shoka shi li pokati komulonga gwaUgab kuumbugantu, mwa kwatelwa Etotha lyaNuumbwambwa, ndyoka lya tseyika nawa mopaife onga Etosha National Park, sigo okomulonga gwaKunene kuumbangalantuninginino osho wo iitopolwa yimwe yomulonga gwaKavango kuumbugantuzilo, aakalimo yomoshitopolwa shika oshinene aantu ye li mongundu yaaBantu taya ithanwa Aayamba. Edhina Aayamba oya li ye li lukwa kAakwankala mboka ya tseyika onga oyo aakalimo yotango yomoshitopolwa ndika.

Osha li ashike konima sho aanangeshefa naatumwa yAaeuropa sho ye ya methelemumvo eti-16 oshitya Aayamba sha lunduluka sha ningi Aawambo. Aawambo oya kala ye li momihoko ngaashi Aandonga, Aakwanyama, Aakwambi, Aambalantu, Aakwaluudhi, Aakolonkadhi, Aambadja, Aandongwena, Aakwankwa, Aashinga, Aavale, nAakathima (Williams, 1991)

Omidhi dhofamili yAawambo ngashiingeyi odhi na onzililo moongundu ndhoka dha tumbulwa pombanda. Shika otashi monikila moohedhi dhawo, omitithigululwakalo, omazimo osho wo iiyimbo yopamuthigululwakalo. Sha pitila mokuhokanathana osho wo omakwatathano galwe nehumokomeho, aantu mbaka oya ningi Aawambo ngaashi sha tseyika mongashiingeyi. Muuhupilo wawo oya kala yi ikolela muunamapya nuuniimuna osho wo okushingitha pamukalo gokupingakanitha mokati kawo iinima ngaashi omayego goondjamba, iiyela niipa yiinamwenyo nayilwe (Siikonene, 1990)

Omuhoko kehe gwAawambo ogwa kala nepangelo lyagwo lyopamuthigululwakalo moka ya kala haya lelwa komukwaniilwa. Omukwaniilwa oye omutse gwaantu ngoka oye e na oonkondo dhokulela, mwa kwatelwa okuhunga iita nenge oku eta po ombili. Pethimbo aakolonyeki Aaeuropa ya tameke oku ya moshilongo, aakwaniilwa oya li ya dhana onkandangala sho ya komanda aakwiita yawo ya kondjithe aakwiilongo mboka ya hala okukutha po evi lyawo.

Oshinyolwa shika otashi tala nkene aakwaniilwa yaali yaAambadja, Shahula shaHamadila naSheetekela shaHuudulu ya dhana onkandangala pethimbo lyuukoloni wAaputu.

Shi ikwatelela kondjokonona, mOmbadja aantu oye ya mo ya za kOnkumbi nOukwanyama. Onga oshizemo, iilongo mbika oya topoka mondjila yolweendo nduka. Uuwa wOmbandja-Onene owa li wa totwa kaantu ya za kOukwanyama nowa kala nuuwa wawo wu li mOmhungu, omanga mboka ya za kOnkumbi ya li ya toto po Ombadja-Onshona ndjoka ya kala yi na uuwa mOnaluheke.

Iilongo ayihe mbika oya kala nokulelwa komazimo ga yooloka. Mboka yokOmhungu oya li Aakwanelumbi, omanga mboka yokOnaluheke ya li Aakwanayuma(Williams, 1991)
Iilongo mbika yAambadja oya kala yi na ombili sigo Aaputu sho ye ya methelemumvo eti-18. Aaputu, konima sho ya kwata ko Onkumbi, oya li ya hala okukwata ko Ombadja. Ashike iilongo mbika iyali yAambadja oya kala yi na omatha gopaukwiita ethimbo ndyoka, oya kaleka Aaputu mboka kokule uule womimvo 40 pokati ko1880 no1904. Osha li ashike mo1904 sho aakwiita yAaputu ya li ya taaguluka omulonga gwaNkumbi/Kunene ye ya mOmbadja nokutunga poXangongo, ndjoka yi li ngashingeyi ondoolopa yi li moshitopolwa shaCunene moAngola.

Pethimbo ndika aakwiita yiilongo ayihe iyali yAambadja oya li ya komandwa komukwaniilwa Shahula shaHamadila nOmukwaniilwa Sheetekela shaHuudulu. Oya li ya lu omalugodhi omalulu pEvelo laPembe, Omukoyimo, Oda yaNangeda, Onhunda yEvala napalwe wo. Momalugodhi ngaka Aaputu oya li taya li taya pi. Aakwiita yAaputu oyendji oya li ya dhipagwa nayakwawo ya li ya ningi oonkwatwa noya ningi aapika pombala yOmukwaniilwa Shahula. Oya li ya kululwa momitse yo taya gwayekwa olukula. Oya li wo ya zalekwa oohulukweya dha longwa miipa yiinamwenyo (Nujoma,2001)

Sho Aaputu mbaka ya sindika kaya li ye shi taamba ko nawa nando, unene tuu epangelo lyaPortugal koLisbon. Onkene epangelo lyAaputu olya li lya unganeke oonzo dhawo dhopakwiita adhihe nolya li lya ponokele Aambadja mOshana shaMufilu, muumbugantu waXangongo mo1907. Sho ya sindika ngaaka, Omukwaniilwa Shahulu okwa li a taukile noku ya muupongekwa kUukwaluudhi. Otaku popiwa kutya omutekulu gwOmukwaniilwa Shahulu, Kaipalulwa kaNamholo okwa li a nu po oshilongo sho a li a gandja uuyelele awuhe kAaputu. 

Omukwaniilwa Sheetekela shaHuudulu, ngoka a li e na ombala pOmhungu okwa li a tsikile nolugodhi. Aaputu ya li ye na oonkondo omolwa iilwitho yawo, Omukwaniilwa Sheetekela osho a ka sindika. Ngaashi naana sha ningilwa Omukwaniilwa Shahulu, Sheetekela naye wo okwa li a nuwa po nokulandithwa po komona gwosheeli Kalola kaSheetekela, ngoka a longa pamwe nomutekulu Muhongo waNdjolo.
Omukwaniilwa Sheetekela okwa li a tauka mo mombala ye mOmhungu noku ka konga uuholameno kOukwanyama hoka a li a taambwa ko kOmukwaniilwa Mandume gaNdemufayo. Konima yeso lyaMandume, Sheetekela okwa yi a ka tungila muuninginino waKavango nokwa tula momukunda ngoka a luku Omhungu, a lukila  omukunda moka mwa li mu na ombala ye. Edhina Omhungu konima olya li lya lundululwa lya ningi Mpungu ngaashi osho tali ithanwa ngashiingeyi moshitopolwa shaKavango West.

Sho ombili ya galukile mOukwanyama nomOmbadja, Omukwaniilwa Sheetekela okwa li a tokola okugalukila kombala ye kOmhungu, ashike okwa adha oondhila dha tuka nale, oshoka okwa adha Aaputu ya tunga po okamba yaakwiita. Onkene okwa li a ka tula kEtomba laSheetekela mOukwanyama uule woomvula dhontumba, konima okwa yi kOkalongo sigo eso lye mo 1927. Okwa li a fumvikwa mOnambome, omukunda gu li mOkalongo. Sigo onena, eendo lye opo tali adhika (Tshilongo 1990)

¦ Mateus Ndalipo Kaholongo oku na oonzapo dhuulongelwe miimpungu yi ili noyi ili ngaashi elongo, ondjokonona, uunongononi  wiikwapolitika nuutseyiveta. 


2019-06-21  Staff Reporter

Tags: Khomas
Share on social media