2008-07-23Staff Report 2 Nihaike bun`ata bwa litolopo nese konilwe kuswaliswa kwa ntambo ya naha ye zibahala ka national power grid, libaka za matakanyani zona neli siyalezi ahulu mwa mulaho hakuamwa za yona zwelopili ye kuzwa tukuluho ya naha ye. Ka lona likayamana le, mubuso ne u kile wa itekula ku tateka ni mungendenge wa kuhatisa mulilo wa magesi mwa libaka za matakanyani. Ba mutende o, neba kile ba ikopanyani niba Likolo la Milafo ni Maata ka mulelo wa kuutwa kuli kanti he zese ezahezi ki lifi kuyona zwelopili ye ya mwa libaka za matakanyani za ye Namibia. PUZO: Kanti zwelopili yese bonwi kiye cwan`i ha kuamwa kaza mulilo wa magesi mwa libaka za matakanyani? Mi mulu taluseze kuli ki zwelopili man`i yese ezizwe mwa likiliti ze shelana za naha? KALABO: Mungendenge u sweli kuno zamaya hande mwa libaka za matakanyani ze shelana za naha. Kakuya ka buka ya milelo ya luna ye zibahala ka Rural Electrification Distribution Master Plan ya silimo sa 2000, yene konilwe kutamiwa hape mwa silimo sale sa 2005 mwa kweli ya Yenda, palo ye likana lipesenti ze 25 ya libaka za matakanyani mwa naha li swanela kuba ni mulilo wa magesi mwa silimo sale sa 2012 haiba kuli musulo o likana N$50 million inge u fiwa kwa mungendenge o ka silimo ni silimo. Musulo wa cwale u yemi feela fa N$25 million kuzwa mungendenge u tateka. Kakuya ka kelezo ya Master Plan ka kulatelela ni kunuha kwa silimo sale sa 2012, musulo ki o munyinyani luli. Ki ka mabaka a sisitataliso sa musulo kapa ona mashilin`I a manyinyani, maemo a cwale a lipesenti za mulilo wa magesi mwa libaka za matakanyani ha yemi feela fa lipesenti ze 17. Palo ye hai kopanyi mingendenge ya mapurojekitisi a kwa mukunda anza sweli kuno etelelwa kiba NamPower. Mapurojekitisi a kwa mukunda a mulilo wa magesi mwa libaka za matakanyani sa tisizwe tabo ni nyakalalo ni zwelopili ye tuna mwa libaka za matakanyani. Palo ye likana lipesenti ze 17, ki palo ye tuna luli kakuli hakupanywa, lipesenti za linaha kaufeela za mbowela za lifasi la Africa haku kuamwa kaza zwelopili ye swana hali kopanya kaufeela zona, li kona feela kubupa palo ye likana lipesenti ze ketalizoho za mulilo wa magesi mwa libaka za matakanyani. Ki naha South Africa feela yese ezize hande ni kufita naha ye hakumwa kaza zwelopili ye swana mwa mbowela wa lifasi le. PUZO: Kanti he ki lipesenti ze kuma kai zeo mubuso neu kile wa mbalamanisa kuli li konwe kufumanwa mwa sikiliti ni likiliti ha kuamwa kaza yona zwelopili ye, ni kuli mutomo o unze u sweli kuno zamaya cwan`i? KALABO: Sina halu bulezi kale kwa makalelo, mubuso u tabela kubona lipesenti ze likana 25 inge li fumanwa naha yote isi ka sikiliti. Hakuna lipesenti zene konilwe kumbalamaniswa kuli li konwe kuezwa mwa sikiliti ni sikiliti kono musulo ona u fiwa likiliti ka kulatelela lisupo ze cwale ka palo ya sicaba hala zen`wi, ka mutala. Musulo wa cwale wa mungendenge ki pene ye likana N$45 million, ili pene yeto yema mabapa ni pene ye tokwahala ka kulatelela kelezo ya Master Plan mi hape ki musulo wa pili kuto yema mabapa ni pene ye tokwahala ya N$50 million kuzwa silimo sale sa 2000. PUZO: Kanti mubuso se u zwisize pene ye kuma kai ya ona mungendenge o mwa likiliti kuzwa makalelo? Ne lu kupa kuli mulu fe palo ya pene ye, ka sikiliti? KALABO: Pene ye likana N$210 million ki yese sebelisizwe kuona mungendenge o kuzwa makalelo mwa naha kaufeela. PUZO: Seku bonahezi ni kuutwahala kuli ba ban`wi bayahi haba utwisisi kuli kanti he ya mbalamanisizwe musebezi o mwa naha ki man`i, ki Likolo la Milafo ni Maata, Likolo la Sikiliti ni Milonganyana, Mandu ni Lizwelopili za Libaka za Matakanyani kapa ba NamPower. Hake mulu taluseze hande ka butungi kuli kanti he ya bapala kalulo ye ni yani ki man`i? KALABO: Kwa makalelo a mungendenge o wa kutisa mulilo wa magesi mwa libaka za matakanyani, ne ku lumelanwi kuli ba Likolo la Milafo ni Maata ba beye ma polu ni mawaya a man`wi mi kasamulaho, na NamPower bona neba kato feleleza feela kaza mihala yen`wi ni kubona kuli kuba ni mulilo kono ka libaka la kuto bupiwa kwa tutengo totu zibahala ka Regional Electricity Distributors, (REDs), ba NamPower neba kile ba ikungulela kwa tuko ni kutisa kuli tutengo to, ni tona tu kone kubapala kalulo yen`wi. Nto ye, ne tisizwe kuli mane Likolo li bapale kalulo kaufeela. Ze ni halilicwana, ba NamPower basa zwelapili kubapala kalulo mwa mungendenge kaufeela ka kuno fumana mashilin`i kwa panka ya lifasi la Europe ni kutusa mwa mungendenge o kaufeela. Tuso yeo ba Likolo la Likiliti banze ba sweli kuno bapala kiya kubona kuli ba kena mwa tumelano ya kamo mulilo o, uta lekelwa niba NamPower ka tutengo twa likiliti totu shelana hala tona Makansulu a Likiliti kubeya Tutengo twa Litolopo. PUZO: Hake mu nitifaze fa kuli kanti he kin`i hase kuutwahalile kuli mungendenge o mwa libaka zen`wi za matakanyani se u lyehisizwe ki taba ya kuli haku zibahali hande kuli ya swanela kubapala kalulo ye cwana ki man`i hala babapali baba lalu baba tumusizwe bani? KALABO: Hakuna niti mwa sitatimende seo. Mungendenge usa zwelapili kuhatiswa nihaike neku bile ni matata hala Kansulu ya Sikiliti sa Omaheke ni ba NamPower kuamana ni tumelano ya litekisano za malaiti kapa ona mulilo kasamulaho wa kubeya lisebeliso kaufeela mwa minzi ya sikiliti. Ka yona kanyi ye, bayahi ba ban`wi ba sikiliti haba sika kala kale kusebelisa mulilo wa magesi nihaike lika kaufeela neli felizwe kuyahiwa hande. Musebezi waba Likolo uto felelanga fa mafelo a lika kapa musebezi kaufeela mi kasamulaho, Likolo lifanga ba ma-REDs kapa katengo ka tolopo kubona kuli mulilo u mata hande. Kukena mwa tumelano ya litekisano niba NamPower ki musebezi waba Likolo la Likiliti ka tutengo twa litolopo. Ki kona kusaba ni yona tumelano ye ya litekisano koku tisanga tiyeho mwa lika kaufeela ni kutisa kuli mane bayahi ba sike baba ni mulilo wa magesi ni haike musebezi kaufeela se u felile baken`i sa lisitataliso zen`wi ni likanyi. PUZO: Ki nzila man`i yemu sebelisanga hamu tisa mulilo wa magesi mwa hae? Ki man`i yemu kalelanga ni yena mwa hae pili munzi kaufeela u sika ba kale ni malaiti kakuli seku bonahezi kuli mandu a man`wi a siwangwa? KALABO: Buka ya luna ya buitukiso ye zibahala ka Rural Electrification Distribution Master Plan 2000, yene konilwe kutalimiwa hape ni kucinciwa mwa libaka zen`wi silimo sale sa 2005, I bizeza ma Kansulu a Likiliti bukaufi ni mungendenge kaufeela. Baken`i sa musulo o munyinyani, buka ya luna ya milelo kapa bona buitukiso yona Master Plan I talima sapili kaza mulilo wa magesi mwa likolo za tuto, lipatela ni miyaho yen`wi ya mubuso, miyaho ya lipisinisi kubeya mandu a man`wi a bayahi ali libima (meters) ze likana 500 kuzwa kwa transformer. Kacwalo ndu kaufeela ye fumaneha kwahule ni libima ze 500, I swanela kulika kukupa mulilo wa magesi ka kusebelisa mapampili ni linzila zen`wi haiba kuli ndu ye cwalo inge I tabela kufumana mulilo. PUZO: Luna ba New Era lu ziba mandu a man`wi ana sika fumana mulilo wa magesi nihaike nali mabapa ni libima ze. Puzo ye buziwa kiya sibaka sa De Hoek mwa silalanda sa Otjimbinde mwa sikiliti sa Omaheke? KALABO: Haku bu nolo ahulu kuswalisa ndu kwa lintambo za naha mi kacwalo han`ata kuna ni liteko ze pahami ahulu mi kacwalo ni hakuba ni mabapa a libima ze nyinyani kuzwa kwa ntambo ye tuna ya mulilo wa magesi, haku bisi bunolo mungendenge kaufeela wa liteko ze iputezi ten`i. Mwa linako zen`wi mandu a man`wi ato yahiwangwa feela kasamulaho wa kubeya lintambo kaufeela mi kubelanga ba Likolo matata kakuli hakuna nzila ya kamo Likolo li kona kukutela kwa munzi o mun`wi mwa nako ye kuswani feela kasamulaho wa kuhatisa lika kaufeela ka mabaka a mandu ili n`wi kapa a mabeli feela mi kacwalo lu kona kutumusa feela kuli bayahi ba mandu a cwalo ba swanela kuikopanya niba ma-REDs kapa bayahi ba ban`wi ba bana ni liseli la kukona kuhatisa mulilo wa magesi kuli mandu a bona a kone kufumana mulilo ni ona. PUZO: Mwa silalanda sa Epukiro minzi ye cwale ka Ovinjuru hala minzi ye min`wi ne konilwe kubeyelwa tuma bbokisi twa malaiti kono bayahi ba minzi seba litezi silimo kaufeela kuli ba kone kufumana mulilo wa malaiti, kanti he sese si tisize tiyeho ye ki sika man`i? KALABO: Kuna ni minzi yen`wi yene konile kulitela lilimo ka libaka la musulo o munyinyani. Munzi wa Ovinyuru mane una ni litohonolo kufita minzi yen`wi. Sina halu talusize sapili, mungendenge kaufeela u kona kufita hande kwa maungulo kono ka libaka fokun`wi la tumelano ya tekisano hala Kansulu ya Sikiliti ni ba NamPower, lika kaufeela za lilyeha mi kacwalo lu bona kuli seili nako yeo bayahi ba kasha tutengo twa bona twa tolopo ni sikiliti ni kubona kuli tutelano ya nyatelwa mwa nako ye swanela hande. PUZO: Ki milelo man`i yeo mubuso unze u sweli kuno lela kuamana ni mulilo wa magesi mwa libaka za matakanyani ni kubona kuli bayahi babali mabapa ni liteshini kapa mane lintambo za naha za mulilo ba fumana mulilo o cwalo? KALABO: Milelo kaufeela ya luna I patalalizwe hande mwa buka ya Rural Electrification Master Plan 2000, ili buka ya milelo yene konilwe kutalimiwa hande hape ni mwa silimo sale sa 2005. Luta zwelapili kutisa mulilo wa magesi mwa libaka za matakanyani sihulu libaka ze cwale ka likolo za tuto, lipatela, tutengo twa njimo, masintolo a swanela ni libaka kapa mane mandu ata fumaneha mwa libima zesa fiteleli ze 500 mwa hae. Luta zwelapili kuikambota ni ma Kansulu a Likiliti ni bayahi ba ban`wi kubeya tutengo twa litolopo. 2008-07-23Staff Report 2
