2008-05-13Staff Report 2 "Mubiki ki: Chrispin Inambao MARIENTAL SIBAKA sa pukelezo ya njimo ya litapi mwa sikiliti sa Hardap sesi zibahala ka Echo Fish Farm si lela kunanula kutulo ya sona ya litapi za mufuta wa tilapia ka habeli ha kubapanywa ni cwale, kakuli seku bonahezi kuli kuna ni musika o lateha wa litapi ze mezi ze, mwa linaha ze cwale ka Angola, Botswana, South Africa, Zimbabwe ni Zambia ze tokwa 'mukushalu' wa zona litapi ze. Kwa makalelo a njimo ya litapi ye lateha ye, linonge ze shelana neli fitiswa kono cwale, njimo se kona kutisa kutulo ya matanisi a litapi a lishumi mwa silimo ha kubapanywa ni tani ili n`wi yene konwa kukutulwa kwa mulaho. Njimo ya litapi ye, I bona pukelezo ya litapi za mufuta o cwale ka tilapia, Mozambique tilapia, lindombe ni mifuta yen`wi. Han`ata, kutulo kwa sibaka se I yemanga fa matanisi a likana a lobapeli (8) kapa mane lishumi kono mwa nako ya cwale, sibaka si lela kunanula njimo ye ni kuyema fa matanisi a mashumi a mabeli ili kuli njimo ye lateha ye I kone kufumana lukau lolu bonahala hande. Yo muhulu wa njimo ye, mutompehi Fritz Nasilowski uli, matata a mulilo wa magesi ki a tisa sisitataliso sa kuli mane milelo kaufeela ya kuhulisa njimo I pale mwa linako zen`wi. Naize muhala wa mulilo wa magesi o itusiswa cwale no beilwe lilimo ze mashumi a malalu ze felile mi, u kona feela ku tumbula palo ye likana 1.1 kilowatts ya mulilo wa magesi mi kacwalo kuna ni matata a kubuyela hande kwa litapi fo kun`wi kakuli sibaka si itusisa mulilo wa magesi kuli litapi li fumane moya o munca hande, ili nto ye tisa likayamana kwa milelo kaufeela ya kubona sibaka inge si hula hande. Ka ona matata a, lika hali zamai hande, kakuya ka Nasilowski. Ha kubapanywa ni litapi za mwa nuka kuze utiwa mwa sibaka sa pukelezo sani, Nasilowski uli ze utiwa mwa sibaka sa habo li sebelisa ahulu moya mi kacwalo ka mita kutokwahala tuso ya mulilo wa magesi ili kuli litapi li kone kupila. ""Bayahi ba naha bona ben`i ba tabela litapi ze, mi lu lela kukwalula sintolo mwa mulenen`i wa Windhoek pili lu sika kwalula kale mwa linaha ze cwale ka Angola, Botswana, South Africa, Zambia ni Zimbabwe,"" ne kubulezi Nasilowski yana ekelize kubulela kuli mwa nako ya cwale u lekiseza feela litapi za hae kwa 'simu'. Litapi za mufuta wa tilapia li lekisezwangwa mwa mabbokisi a butuna bobu eza 5-kg mi litapi li lekiswa inge li hazezi ka pene ye likana N$100 kwa baleki baba zwelela tolopo ya Mariental ni Windhoek baba bona busunso bwa litapi kuba hande kufita nama hakuamwa za makete. Bun`ata bwa libaka za cwale ze itengile mwa njimo ye swana zene tatekilwe ki Likolo la Bundui ni Limbule za mwa Liwate, ka mulelo wa mubuso wa kulilimanisa bunjebwe ni lukupwe li lekanga bun`ata bwa litapi za zona kwa sibaka se sa Echo, ili libaka sesi sa weli mwa ketelelo ya mubuso, mi, ka manzwi a man`wi, ki sibaka sa pukelezo ya njimo ya litapi se sili sa kwa mukunda. ""Litapi za luna kize n`ata mi kize tuna. Haiba kuli paipi ya luna ili n`wi inge i tubeha, lwa I panga ona fo feela,"" na bulezi ka kunitifaza. Sibaka sa Echo sesi fumaneha libima ze likana 25 mwa mutulo wa tolopo ya Mariental sina ni butuna bobu likana ma-cubic metres a mwanda ali a ketalizoho a madamu, ma-cubic metres a mashumi a malalu a palo ye likana lishumi ni a mabeli kubeya ma-cubic metres a likana mianda ye silezi (600) a mabeli a mifuta-futa ya litapi. Sibaka sili sin`wi sa ona ma cubic metres a, kisa mufuta wa litapi za tilapia. Cubic metre ili n`wi ya mezi I likana ni sikiti sa lilima (litres) ka kutalusa kuli sibaka sesi tuna kwa Echo si kona kuswala lilima za mezi a likana 600 000 (litres). Litapi za kwa Echo li kona kuhula hande ni kuciwa hali kwanisa likweli ze 12 kapa 14 ni kulikana butuna bobu eza 700g ni 800g ili buima bobu lumelezwi fa musika ha kubapanywa ni lilimo ze talu kapa mane ze nee za litapi feela za mwa linuka za luna. Litapi za Echo li utiwa ka lico ni milyani ye swanela. Njimo ye kakuya ka Nasilowski ya mu patehisa luli kakuli u swanela kubona kuli litapi li fumana mezi a kenile kuzwelela kwa damu tuna ya Hardap ni kubona kuli litapi lica halalu ka lizazi. ""Kona litapi ze hali hula hande kakuli za utwiwa ni kubabalelwa hande...,"" na tazelize ka kuekeza kuli mwa mezi litapi lina ni libaka ze shelana za maipato ni kuzwalela hala zen`wi. Kutulo ya litapi ze kakuya ka yena, I swanela kuezwa hande ka nzila ye lateha ni kuyumba mutala kwa litapi zen`wi kakuli kutulo hai ezwa ka situhu I kona kutisa kusaba ni buiketo hande hala litapi ni kutisa likayamana. Kono kutokwa lisebeliso ni 'limbule' zen`wi kufapelekezanga Nasilowski kuli a kone feela kusebelisa linzila ni mifuta ya sweli ni kuziba. Mi fokun`wi mwa silimo ha kubonahalanga kuli litapi za ekezanga ahulu ni kufita, Nasilowski u bonanga kuli litapi za sina ni sisali za kauhanywa nihaike ki mungendenge o eziwangwa feela han`wi ka silimo haiba kuli zwelopili ye inge iba ten`i ka mulelo wa pabalelo ni pukelezo. Kukauhanya litapi za siina ni sisali kakuya kakuya kayena, haki nto ya tabela kono ka libaka la silalanda ni pukelezo, u swanela kueza cwalo mi mwa bukamuso u lela kubona kuli mwa libaka zani ze kwaluhanga kasamulaho wa kutulo li swanela kuituiswa hande nihaike kubeya ten`i litapi ze nyinyani kuzona kakuli u bona kuli u luzanga ahulu pene ye n`ata kuona mungendenge o mi kacwalo u bona kuli haiba u tabela kueza mashilin`i a man`ata, u swanela kutaha ni mukwa o mun`wi. Mwa nako ya cwale, sibaka sa Echo sina ni babeleki ba 23 baba sebeza ka kusasa kuisa manzibwana. Mun`a sibaka ki mutompehi Ivo de Couvea yana kile a tatekile hape ni musebezi wa njimo o swana kwa kampani ye zibahala ka Overberg Fishing Company. Njimo ya litapi mwa naha se bonahala kuli ki yende hakuamwa za lukau, nihaike licaziba kwa makalelo neli kile za patalaza kuli kuhula kwa njimo neku paleliswa ki mashilin`i. Nihaike kuna ni sisitataliso sa mashilin`I cwalo, njimo ya litapi se konile kutusa naha kwa busunso ni kutisa lukau lolu bonahala mwa naha kuzwelela kwa linaha zen`wi ka litekisano za kwande. Bayahi ba naha baba tabela kutateka ni njimo ye swana bali, kuba hanela kufumana mashilin`I kwa mapanka kalibaka la kutokwa libyana za buikemo ze cwale ka mandu hala zen`wi kize ba tiseza likayamana ni kuhanelwa pene ye, kuzwelela kwa mapanka. Njimo ya litapi sina pisinisi ifi kamba ifi, ni yona I tokwa zibo kakuli litapi li konwa kutasezwa ki makulano kapa likayamana le lin`wi. Hakupanywa ni litapi za mwa linuka, litapi ze zwelela mwa libaka za pukelezo li taluswa kuli za kena hande kakuli halina matuku baken`i sa kuli mezi ali itusisa ha sebeliswi ki limbule zen`wi za Nyambe ze silafazanga mezi a mwa linuka. Litapi ki 'simunanu' se sinde sa kuuta kakuli li eza kuli, lico kaufeela zeli ca li wela hande mwa mibili ya zona ni kulinunisa hande ha kubapanywa ni linunanu zen`wi. Licaziba li talusa kuli lipensenti kapa mane yona kalulo ya mwanda ye likana 70 za lico ze ciwa ki litapi I kena hande mwa mibili ya zona. Litapi hape ki busunso bobu lateha kakuli lina ni minuno ye lateha mwa mibili ya luna bo kamunu ili minuno ye lumelana ni makete a luna hala yona minuno ye, mununo wa protein ka puo ya sikuwa. " 2008-05-13Staff Report 2
