2008-02-04Staff Report 2 BA UNICEF seba kupile mubuso kuli u felise litifo za sikolo ni kubona kuli banana ba ina mwa likolo. Kakuya ka kupo ya mutayi wa kopano ya macaba ye, kufelisa tifo ya sikolo kuta bona kuli mubuso u nanula musulo nyana ota fiwangwa kwa likolo ni kubona kuli pene nyana ye zibahala ka Education Development Fund (EDF) yene kalilwe ka mulelo wa kutusa lindiyala ni banana ba ban`wi ba mwa makululu baba shebile ahulu, I lifa feela litifo ze cwale ka nzila ni litifo za mwa mahositelu za banana ba. Pene ya EDF ne kalile mwa silimo sale sa 2006 ka mulelo wa kutusa lindiyala ni banana ba ban`wi ba mabasi a shebile. Pene ye swana I tusa likolo ze shelana ze baanga ni baituti baba palelwa kulifa pene ya sikolo ye. Kupo I taha ka kubona kuli likayamana leli taselize maluko a makete kutuha li kutela ni kutaseza mwa maluko a tuto kaufeela hape. Litaba zenze swelwi kuno talimiwa mwa nako ya cwale li supeza kuli haiba lika inge lisa otololwi hande, kutuha kuba ni likayamana. Mwa nako ya cwale, naha ye ina ni lipesenti feela ze supile za kubona kuli milelo ya zwelopili ye zibahala ka Millenium Development Goal 2 yene lelilwe ya funanwa ili mileo ye talusa kuli ku swanela kuba ni tuto ye bonahala hande kwa litopa ze nyinyani ka manzwi a man`wi lipesenti za banana baba tateka ni lituto mwa silimo sale sa 2015 za nanuha hande. Nihaike mulelo o so bonahala kuli kutuha u fumanwa, bunjebwe, palo ye pahami ya butuku bwa HIV/AIDS, lindiyala seli palelwangwa kufumana pene ya kulifa tifo ya kukala sikolo ye. Lipiho zen`wi li talusa kuli kupalelwa kulifa pene ya sikolo seku bile si sitataliso tuna. Lipiho hape lisa supeza kuli tifo ya sikolo I tula ahulu kwa basupali. Lipiho lisa supeza hape kuli lindiyala zeli mwa pabalelo ya basupali kaku talima ka lipalo za zona lindiyala ze, palo se nanuhile hanyinyani ni kufita ili ka lipesenti ze likana 61 ha kutalimiwa mwa silimo sale sa 2000. Mwa silimo sa 1992, palo ne yemi fa 44 percent. Muyemeli wa UNICEF mwa naha mo, Khin-Sandi Lwin uli lindiyala li kona kusiya sikolo kakuli ba pabaleli ba zona lindiyala ze, bana ni sisitataliso sa mashilin`I mi han`ata banana ba ba konwa kulumiwa kwande kuli ba talime mashilin`I ni kutuhela misebezi ya sikolo kapa mane fo kun`wi kusebeza mwa malapa a ipumaneha hande kasamulaho wa sikolo. Linaha zen`wi za lifasi le la Africa ze cwale ka Kenya, Malawi, Tanzania ni Uganda hali lifisi tifo ya sikolo ya litopa ze nyinyani. Mi kacwalo palo ya banana baba kala sikolo se pahami ni kufita mwa lilimo za cwale ze. Ba UNICEF ni bona ba lumela kuli kulilimanisa tifo ya sikolo kuta bona kuli palo ya banana ye pahami hande ya tateka sikolo mi kacwalo ni kulilimanisa sisitataliso sa banana baba toba kwa sikolo ka libaka la mashilin`I mwa linzila ze shelana. Nihaike mwa linaha ze balilwe zeo se kusupelize kuli palo ya banana ba tateka sikolo se pahami ni kufita ka lipesenti ze likana 93, bun`ata bwa bona banana ba haba zwelangipili ni sitopa sa giledi 10 mwa bukamuso bwa bona. Likwambuyu wa Tuto mwa naha, mutompehi Nangolo Mbumba u lumela kuli kutusa likolo zen`wi mwa libaka za matakanyani kuta bona kuli hakuna banana baba sa keni sikolo mi kacwalo ni kunanula palo ye. Likwambuyu hape na kile a ekeza kubulela kuli bun`ata bwa sicaba sesi pila mwa litolopo hasi sika bona kale matata ao basupali ba talimananga ni ona mwa libaka za matakanyani mi kacwalo kutusa likolo za matakanyani kuta tusa luli, sina mulao hau sa ongaongiwa hande. Likwambuyu hape u bona kuli bun`ata bwa lindiyala li tuhelanga sikolo ni kubabalela banyani ba zona baba nyinyani mi ka kubona kuli palo ya lindiyala inze zwelapili kuekeza cwalo, kuna ni tokwahalo ya kueza sinde ka bubebe. Ze ni halilicwana, mubuso seu zwisize pene ye likana N$2 million ya mungendenge wa EDF mwa likiliti ze ketalizoho. Pene hape ne kilwe fiwa likolo za palo ye 17 mwa likiliti ze ketalizoho. Haiba kuli tifo ya sikolo inge iba N$400 ka muituti ka mutala, mubuso uta zwisa pene ye likana N$8.7 million ni N$70.6 million ka silimo ka kutalima ni lisupo za kamo baituti bata ketelwa. 2008-02-04Staff Report 2
