[t4b-ticker]

Uunamapya wOlwishi Owu Li Pondondo Ombwanawa

Home Archived Uunamapya wOlwishi Owu Li Pondondo Ombwanawa

OGONGO

Omalolelo gokukuna olwishi pOkollegi yUunamapya pOgongo oge li pondondo ombwanawa. Iilonga mbika otashi vulika yi ka etithe uunamapya wopondondo yopevi yiilonga yokukuna omalwishi moshilongo, osho Omunongeki omukuluntu noku li Omutse gOshikondo shUunongononi wIimeno, Dr. Luke Kanyomeka a ti omathimbo ga zi ko. Kanyomeka ngoka e li gOshikondo shUunamapya nOonzo dhOpauntshitwe mOunivesiti yaNamibia (Unam) oku li omuyambidhidhi omunene gwiilonga yuunamapya wolwishi omolwomalalakano gopaunangeshefa. Kanyomeka oku li omukwashigwana gwaZimbabwe nokwe yile moNamibia momumvo 2001. “Omanga inandi ya huka, okwa li nda tseyithilwa kutya Namibia oshilongo shombuya yowala, ihe sho nda li tandi hingi okuza kOndangwa nda thinda kOgongo, onda mono iishana oyindji yu udha omeya. Ongomunongononi gwiimeno, onda kala tandi dhiladhila muule nkene omeya ngaka taga vulu okulongithwa molwuuwanawa waakwashigwana.”

“Pakulongitha andola ashike omeya ngoka okunuwa kiimuna oshowo omalalakano galwe, uunafaalama wolwishi owe ya mbala momadhiladhilo gandje ongoshimeno shoka tashi vulu okukunwa momeya ngaka ogendji noonkondo.”

Kanyomeka ota ti onkatu yotango ndjoka a katuka okukonga omauyelele taga opalele okuza kehangano West Africa Rice Developmend Association (WARDA) ndyoka li na oombelewa dhalyo koAbidjan shaIvory Coast nkoka a pewa omaludhi 12 gomalwishi.

Okwa li wo a kwatathana noInternational Rice Research Institute (IRRI) koManila shaPhlllipine hoka wo a mono omakwatho gwontumba. Omaludhi gayooloka ngoka a mono okuza miilongo yUuninginino waAfrika oshowo Asia, okwe ga hanganeke opo ga ete po oludhi lwolwishi talu opalele moonkalo dhiilongo yomuAfrika – ano New Rice for Africa (Nerica).

Kanyomeka okwa yelitha wo kutya oonkambadhala dhe okulonga olwishi odha etitha wo ontseyo mokati kaakwashigwana okukuna olwishi. Oprojeka ndjika ngashingeyi otayi mono eyambidhidho kepangelo lyaNamibia oshowo omahangano galwe gopondje. Pethimbo ndika Oshikondo shOmapekapeko mUuministeli wUunamapya, Omeya nOmakuti oshowo Ounivesiti yaNagoja moJapan oya kutha ombinga momadheulo gAanamibia moshimpungu shuunamapya wokulonga omalwishi.

Aanamibia yaali otayi ilongo uunamapya womalwishi pandondo yopombanda (Masters) koJapan. Gumwe gomadheuli ota ka mana eilongo lye omvula tayi ya, omanga omukwawo e na ko natango oomvula mbali.

Epangelo lyaJapan oshowo ehangano lyedhina Japanese International Cooperation Agency (JICA) ohaga gandja oshimalwa pamuhanga komailongo gAanamibia mboka.

Natango Aanamibia yaali opo ashike ya mana omailongo gawo goomwedhi heyali koJapan nopethimbo ndika oya kwatela komeho omadheulo gaanafaalama yomoshilongo shi nasha nuunamapya wolwishi.

Kanyomeka okwa kundaneke oshifo shika kutya elalakano okweeta po oprojeka ndjika okundungika nokugandja ontseyo nomaunongo gopautekenika kaakwashigwana opo ngele okondolaka yiilonga ye moNamibia ya kwishi, a vule oku ya thigila uuyamba wontseyo nomaunongo goludhi nduka. Shika otashi tsu kumwe nomalalakano gOndungethaneko yomumvo 2030, ndjoka tayi pula eyandjaganeko lyomaunongo gayooloka miilonga yuunamapya opo ku shilipalekwe eithikamenopo mokulonga iikulya ya gwanena.

Omathimbo ga zi ko. Aanafaalama okuza pomikunda ngaashi Otshikuku, Okalongo, Okahao nOgongo moshitopolwa Omusati okwa li ya gongalekwa pOkollegi yUunamapya pOgongo ongoshitopolwa shoonkambadhala okunkondopaleka nokuhwahwameka ekuthombinga lyawo muunafaalama wokulonga omalwishi. Oyendji yomuyo oye li mongundu yaanamapya mboka ya kunine omaludhi 98 gayooloka gomalwishi muJanuali nuumvo. Pethimbo ndika omalwishi otaga ningwa omalolelo miishana niitalamimeya pomulonga gwaZambezi moshitopolwa Caprivi opo ku hogololwe oombuto dhoka oombwaanawa dha shiga ko. Neyambidhidho lyopautekenika okuza kUuministeli wUunamapya, Omeya nOmakuti oshowo Okollegi yUunamapya pOgongi, aanafaalama otaya ka tota po mbala olutu ano ehangano ndyoka tali ka tseyika nedhina Namibia Rice Growers Association (NRGA).

Pauyelele waKanyomeka, aagandjishali yamwe oya holola nale eitulomo lyawo okugandja eyambidhidho lyoshimaliwa okutota po ehangano ndyoka, oshoka oye na ehalo okugandja omakwatho goshimaliwa koprojeka ndjika. Ehangano ndika itali kala ashike lyokutaamba omakwatho goshimaliwa, ihe nomakwatho galwe gopamapendulopo nokukala olutu lwoonkundathana kaanafaalama moka taya mono omauyelele nokutopolelathana omaunongo noowino dhopautekenika miinima ya guma iilonga yawo yopaunamapya.

Okutameka omvula tayi ya, aanamapya ayehe mboka ya kutha ombinga okwa tegelelwa ya ka tameke niilonga yolela yokukuna omalwishi miitopolwa yawo metonatelo neyambidhidho lyopautekenika okuza kaanambelewa yopaunamapya yomomikunda oshowo aanongeki okuza kUuministeli wUunamapya, Omeya nOmakuti oshowo Okollegi yUunamapya pOgongo.

Poshigongi shaanamapya sha li ko eti 2 Apilili, oshe ya puuyelele kutya meme gumwe okuza mOshiteyatemo moshitopolwahogololo Okalongo okwa katuka nale onkatu yimwe yomeho pakuyeleka nooyakwawo sho a kala nokulonga olwishi okuza momumvo 1999.

Meme Rauna Kleopas, omunamimvo 57, okwa tseyithwa gumwe gomaanafaalama mboka ye shi pondola okukuna olwishi pomukunda gwawo neyambidhidho okuza komunambelewa gopaunamapya okuza pOutapi, ano Kaunapawa Shapenga. Meme Kleopas ota ti: “Ngame ondi li gumwe gomaantu mboka ya dheulilwe mpaka nkene tu na okukuna olwishi muJanuali. Ondi ilonga oshindji okuza komakwatho ngoka nda pewa okuza kaanambelewa yEpangelo. Nonando nda kala handi kunu nale olwishi monakuziwa, ontseyo ndjika oya pa ndje omaunongo omape gopautekenika okutsikila nuunamapya wolwishi pamukalo gwa huma komeho.”

Kleopas ota ti okwa koneka kutya omuntu ota vulu okukuna olwishi olundji mepya limwe pakuyeleka niilya yomahangu. Ota kumike yakwawo ya tameke okulonga iikunomwa yayooloka yopaunamapya opo ya shilipaleke uuhupilo wawo.