BA Likolo la Nahen`i ni Bupoti seba fitisize mamela kwa bayahi ba likiliti ze cwale ka Caprivi ni Kavango kuli bano zamayanga ka tokomelo mwa lihola ze cwale ka busihu ni kakusasa kakuli ki zona lihola zeo litou li bendanga ahulu inge li fula.
Mamela ye, I taha kasamulaho wa likolofalo ni mafu a shelana ana kile a tiswa ki lifolofolo ze swana.
Maofisa ba Likolo ba nuha kuli mwa sikiliti sa Caprivi kuna ni litou za palo ye likana 20 000 haa mwa sikiliti sa Kavango mona ku akalezwa palo ye likana 3 000.
Palo ye pahami ya litou I taluswa kuli ne tisizwe ki kuzamaya ahulu kwa litou kuzwelela kwa sibaka sa pukelezo ya lifolofolo sesi zibahala ka Chobe National Park mwa naha Botswana, hamohocwalo ni libaka zen`wi za pukelezo ya lifolofolo ze fumaneha mwa naha Angola ni Zambia.
Butata bwa ‘ndwa ya makowa’ hala litou ni luna bo kamunu mwanaha mo hamohocwalo ni linaha zen`wi ha ki bwa cwale.
Mwa silimo sale sa 2005, palo ye likana 3 194 ya limpangaliko kapa zona litasezo za bo kamunu ni lifolofolo neli kilwe za bihiwa kakuya ka piho yene kilwe ya n`olwa ki mutompehi Brian Jones, ili piho yene okamezi fa toho ye swana yona ya ‘ndwa ya mukowa’ mwa naha mo.
Litasezo kapa mabaka ana kilwe a supiwa kuli ki a tisa litasezo ze kakuya ka mun`oli na kilwe a bihiwa kuba mabaka a cwale ka kuhatakela masimu ki litou ni lifolofolo ze ca nama ze taluswa kuli li bulayanga limunanu ni kutisa kuli mane kamunu a lwane ni kutisa likolofalo kapa mane mafu mwa linako zen`wi.
Mwa silimo se, litasezo ze nee neli kilwe za bihiwa mwa sikiliti sa Caprivi. Muuna wa lilimo ze fitelela mashumi a mabeli anza sweli kuno fumana likalafo kasamulaho wa tasezo ya tou.
Muuna ya sweli sipula-tuna swale-lele mwa tolopo ya Rundu, mutompehi Chrispin Nkonkwena na kile a taluseza ba mutende o kuli, nako ye ya silimo ki nako yeo litou li zwalanga ahulu mi kacwalo seli atile ahulu ni kufita.
Mwa silimo sale sa 2004, palo ya litou ne kilwe ya nuhiwa kuli ne yemi fa palo ye likana 16 000.
Nkomwena uli palo ye pahami ahulu ya litou mwa sikiliti sa Caprivi ki sisitataliso se sin`wi situna kwa naha ye, hakuamwa za pabalelo ni lizwelopili mwa likalulo ze shelana.
“Bayahi ba nyandanga ahulu muta lifolofolo li taseza kapa kuhatakela masimu a bona sihulu mwa linako za kulima kapa za kukutula,” a neli manzwi a Nkonkwena.
Nkonkwena na kile a ekeza kuli, ofesi ya hae inze I patehile ni mungendenge wa fa wayalesi wa kuluta sicaba kapa bona bayahi kaza butokwa bwa lifolofolo hamohocwalo ni kuba fa likelezo ni limamela za kamo kuzamaelwa mwa nako ya busihu ni kamo mutu a swanela kuezeza ha kopana ni lifolofolo.
Mwa linako zen`wi, baitomboli ba swalanga mikopano ni baeteleli ba sizo ni kuba eleza kaza limbule kaufeela za lifolofolo.
Yo muhulu wa liluko leli bona za libaka za pukelezo ni pabalelo ya lifolofolo mwa likolo, mutompehi Ben Beytell uli kuna ni linzila ze itusiswa ki litou hali zamaya kuzwa naha Angola kapa naha Botswana mi ki linzila ze zibahala ahulu kwa maofisa.
Ka zona linzila ze, litou li ikamaela mutakafululele kuzwa naha Namibia ni kuliba linaha ze cwale ka Botswana kapa Angola.
Na kile a tinifaza kuli kuna ni litou ze n`ata mwa naha Botswana mi kacwalo li kena ahulu ni mwanaha mo ka bun`ata.
Liluko la Beytell li lela kubala palo ya lifolofo kamukana mwa sikiliti sa Kavango mwa kweli ye taha.
Liluko la habo kakuya ka Beytell, li beile ahulu mazoho a lona ni milelo fa palo ya lifolofolo zeli mwa Khaudum National Park ili palo yeo na kile a bulela kuli se pahami ahulu ni kufitelela palo ye swanela kuswaliwa ki sona sibaka sa pukelezo sesi swana.
Naize sibaka si omile ahulu mi ka kuba ni palo ye pahami ahulu kusona, kuta tisa likayamana kwa lifolofolo zen`wi ili nto yeta kona kutisa likayamana hape ni kwa lico za lifolofolo ili lico ze cwale ka bucwan`i.
Ka nzila ya kubona kuli simpangaliko sa swaliwa hande, Likolo la habo fo kun`wi li ‘kutulanga’ lifolofolo zen`wi sihulu litou ka kubulaya kapa kusiya kuli nahen`I kapa simpangaliko sa Nyambe si ipe maata ka bu sona sin`I, ili mukwa o ni yena Beytell na kile a nyunga toho ya hae ka kubulela kuli ha ki mukwa o yemi mafulo kapa kuba hande.
Ka kuekeza kuze kaufeela, Nkonkwena na kile a bulela kuli mubuso silimo se, no kile wa atula kuli palo yen`wi ya litou I zumiwe mi batu baba ta zuma ba konwe kufiwa pene ye nyinyani.
Mungendenge o ne u kile wa bona palo ya litou ze ketalizoho inge li bulaiwa kubeya likwena ze peli mwa nako ye kuswani yene ku kilwe kwa lumelelwa kuli kuezwe cwalo.
Mungendenge kaufeela oso inzi mwa tatululo uta lika kubona nji muta u mbalamaniswa uta lilimanisa palo ya lifolofolo kapa awa.
Mungendenge wa kuzuma feela litou ni kutambeka pene nyana kwa bazumi baba eza hande, u tatekanga mwa kweli ya Yowa ni kufeela mwa kweli ya Njimwana silimo ni silimo, han`ata.