BUN`ATA `bwa malapa a itenga ni kuikema ahulu fa kulima ni kufumana musika sakata wa kulekisa lico kuli ku konwe kubeiwa sico fa tafule, haa, a man`wi mabasi kapa ona malapa a ikema feela ahulu fa mubuso ka nzila ya pene ya busupali kubeya pene ye lifiwa kwa lindiyala sa ipumana fahala “liwate” ha kuamwa za lukupwe.
Ka kubeya lizwai ni mbilimbili fa sitombo, linanga ni lona seli tisize likayamana fa maemo maswe a ni kufita, ka libaka la kutulo-maswe ya silimo se sifelile, mi sanda tuna sa sikiliti sa Kavango si ipumana mwa likayamana leli swana le.
Nihaike silalanda se si taluswa kuli kise si taselizwe ahulu kisa Kahenge mwa sikiliti sa Kavango kubeya silalanda sa Olukonda mwa sikiliti sa Oshikoto, bayahi ba libaka ze cwale ka Ondangwa, Mundaungilo, Endola ni Onyanya kubeya Onayena ni bona ba bona likayamana leli swana kakuli lico zene beilwe mwa ‘sishete’ seli felile.
Mabasi sa ikema feela fa kuleka fa musika wa sicaba ha kulekiwa lico.
Litaba kaufeela ze neli patalizwe mwa piho ya “Njimo ni Lico” yene patalalizwe kiba Namibia Early Warning and Food Information Unit.
“Ze ni halilicwana, maemo a kutokwa lico mwa malapa a mabasi a shelana anza sweli kukutela fafasi luli ni kutisa likayamana mi mabasi a man`wi ona sa ikema feela fa kukupa kwa batu babali mabapa kapa kuikema ahulu fa pene ya lindiyala ni busupali ye zwelela kwa mubuso,” ne kupatalaza piho.
Mwa silalanda sa Okaku mwa sikiliti sa Oshana, piho I bulela kuli, lico mwa mandu a man`wi li ten`I kono mwa libaka zen`wi mona ki likayamana nihaike sikiliti si bonahala hande ni kufita zen`wi.
Kuna ni pilaelo ya kuli, likayamana kutuha li kutela ahulu fafasi.
Piho ni yona ne kile ya tumusa kuli sesi tiisa ahulu likayamana ki kutulo-maswe ya silimo se sifelile.
Bun`ata bwa mabasi a taselizwe ki lukupwe ni linanga le, sa tatekile ni kulekisa feela miselo, litapi, bucwan`I kapa kusebeza mwa mandu a man`wi a bonahala hande ili kuli kasamulaho wa lizazi kufumanehe pene ya kuitusisa.
Kansela wa silalanda sa Kahenge, Joseph Shikongo uli, hakuna piho yese zwelezi kwa Mubuso kuamana ni tuso ya lico za linanga nihaike nese kubile ni lin`olisa la sicaba sesi inzi mwa likayamana leli swana sapili.
Mutende o wa New Era neu palezwi kufumana kalabo kuamana ni lico za linanga kapa tuso kuzwelela kwa katengo tuna ka Putako mwa mulenen`I wa Windhoek kakuli bun`ata bwa limembala ze hulu za katengo seli inzi mwa pumulo ya mukiti wa Ngilisimusi ni silimo se sinca.
Mwa likiliti ze cwale ka Caprivi ni likiliti zen`wi ze fumaneha fahala naha, ne kufumanehile kuli lukupwe lu ten`I kono haki ahulu sina bayahi kamukana bene ba kilwe ba ikopanywa ni bona ki katengo kane kaeza lipatisiso kona ka Namibia Early Warning and Food Information Unit, kakuli neba kile ba supeza kuli lico za bona li kona kuba isa mane haisi silimo sesi taha mwa kutulo yen`wi.
Piho ne bulezi kuli pula ye nyinyani kubeya lisinyehelo ze tiswa ki linyunywani zen`wi ze tuna ki zene tisize kutulo ye nyinyani mwa likiliti ze itengile mwa njimo ya kucala mwa masimu.
Ze ni halilicwana, kunuha kwa silimo sesi taha mwa likiliti zen`wi haku bonahali hande ka libaka la kutokwa peu sakata ya balimi kalibaka la kutulo maswe.
“Nihaike balimi ba ban`wi ba sebelisanga peu za bona za sizo, kutulo maswe ye felile ne sika ba lumelela kuli ba kone kubuluka ni kusiya peu ye bonahala hande za kucala kabaka la pula ye nyinyani, munda ni lisinyehelo ze tiswa ki lifolofolo hala zen`wi,” ne kubulezi piho.
Kutokwa peu mwa sikiliti sa Caprivi kuakalezwa kuli kuta tisa likayamana fa kutulo ya silimo sesi taha kakuli ba katengo ka balimi kona ka Likwama neka palezwi kutambeka peu sakata yene tokwahala ka bunako.
Katengo ka Likwama neka kile ka leka matanisi a likana 25 a peu kuba Kamano Seed Company mwa naha Zambia kono peu ye, hai sika bonahala kale.
Peu ye ki ye cwale ka mbonyi, mauza, ni makonga.
Kutokwa peu, limbayambaya za njimo ni mununo sakata ki lisitataliso zene konilwe kupotelwa ki likwata za lipatisiso za piho ye mwa likiliti kaufeela mwa naha yote.