Alvine Kapitako
Windhoek-Litaba zabutuku bwa malaria zefita kubolule basilela ni mianda yeketalizoho (6500) kizesebihilwe mwalikiliti za Mutulo wa naha, kafo kubihilwe zuho ya bona butuku bo. Likiliti zekeni ahulu mwakazuma-kakasina mwalu kizecwale ka, Ohangwena, Kavango yekwa upa, Kavango yekwa wiko hamoho cwalo ni sikiliti sa Zambezi, kakuya kapiho ya malobanyana kuzwelela kulikwambuyu wa likolo lamakete ni mipilelo, Bernad Haufiku.
Kavango ye kwa upa ni Kavango ye kwa wiko bubeli bwazona libihile litaba za butuku bwa Malaria zefita fa 3881 kuzwelela Sope unumwaha kutaha Labutanu biki yefelile.
Sikiliti sa Zambezi sibihile lipiho ze mianda ye ketalizoho, ni mashumi amane kabatu basilela (546), kamo Engela mwa sikiliti sa Ohangwena sibihile lipiho ze mianda yemine, ni mashumi aketalizoho kamashumi amane (490). Mwa Likiliti za Kavango zepeli kutimezi batu ba ketalizoho kababalalu kwa butuku bwa malaria, kamo mwa sikiliti sa Ohangwena kutimezi batu baketalizoho kababane, kwa talusa Haufiku. “Kufumaneha kuli luziyelizwe kibutata bwa matuku ayambukela” kafa lutalimani ni butuku bwa Congo Fever kamo hape lutalimani ni butuku bwa Malaria.
Mazazi afelile, Namibia nelumbiwa ahulu kakueza handende mwakulwanisa butuku bwa malaria. Butuku bwa malaria nebubulaile batu ba 7000 mwa silimo sa tukuluho ya Namibia kono mafu nakutezi fafasi kutoba falishumi mwa 2013. Kalibaka lachiseho mwalipatisiso za kulwanisa butuku bwa malaria, Namibia nekonile kuteula butuku kakubukutiseza fafasi fa lipesenti ze 90 mwa 2012. Nekubihilwe lipiho za malaria ze mianda yemilalu ni mafu a lishumu mwa 2013 kubapanya ni mafu a 700 mwa 1990.
“Hakitaba ya makalelo kufumana litaba za malaria. Ki litaba zeluamuhelanga nako ni nako kono unumwaha liatisizwe ahulu kikuata kwa mezi amaňata ahulu”, kwa talusa Haufiku.
Likwambuyu natalusize kuli, mwamuunda omuňata cwana, litaba zamalaria liňatafalanga ahulu. Nihakulicwalo likwata zalikiliti kaswalisano yabocaziba balinaneho za malaria mwanaha, bahasanyisizwe naha kabupala, kualabela kwalipiho zekakonwa kubihiwa teni, kwa talusa likwambuyu. Haufiku utalusize kuli, mikwa yebutali isweli kusebeliswa kwa likwata zehasanyizwe mwa minzi kualabela kwa lisupo zabutuku isali kaputako kukoma butuku bwa malaria. “Lutazamaya lushimbelezi lisebeliso, zecwale kazakutatubisa kuchisa kwa mubili, kacwalo babakafumaneha nilisupo zakuchisa mibili batafiwa likalafo zamalaria kanako yeswana”. U talusize kuli, lisebelezo litaisiwa mwamahae bukaufi ni sichaba, kukona kulwanisa butuku kabubebebebe. Mulelo kikutibela sicaba kusamatela kwa sipatela kuyoatisa palo, yekayoimeza baoki, kuekeza kwa palo yeňatafezi kale, a ekeza kutalusa. “Kanako yeswana lituto likana lifiwa mwa libaka zetaselizwe.”
Likwambuyu hape u ekelize kutalusa kuli, “ki kwabutokwa, musike mwalitela kuli haisi semukulile. Kusabonahala fela lisupo tuso iswanelwa kubatiwa kakuitahanela kwa sipatelanyana kapa sipatela sesili bukaufi ni mina.