SE kubile ni kekezo kwapalo ya mafu a batu kalibaka la butuku bwa cholera ni matuku a man`wi a mwamba mwasikiliti sa Ohangwena mwalibiki ze felile ze. Mubakweli ku Mun`oli ya “Inelelezi” mwaLikolo la Makete ni Pabalelo ya Sicaba, mutompehi Simwanza Simenda ki yana kile a nitifaza kaze kaufeela kuba mutende o ka kubulela kuli, palo ya batu ba loba n`wi (9) ki yese timezi ka libaka la butuku tuna bo ni matuku a man`wi a mwamba a cwale ka diarrhoea. Na kile a bulela kuli palo ya batu ba 26 ki ye sweli kuno fiwa likalafo kuamana ni matuku ao, ha lipiho za palo ye likana 343 ki zese fitisizwe kwaLikolo. Cholera ki butuku bobu tiswa ki kokwani ye zibahala ka Vibrio cholarae. Lisupo za bona butuku bo hala zen`i, ki kusulula mi licaziba li talusa kuli musulo wa ten`i unka hahulu ka bumaswe. Lisupo zen`wi kize cwale ka kutaza ni mufufuzo o mun`ata hamohocwalo ni kuoma hahulu mwahanu ni fa mubili. Ka zona lisupo ze, butuku haiba inge busa fiwi kalafo ye swanela , bu kona kubulaya luna bo Kamunu mwanako ye kuswani feela kakuli bu feza hahulu mezi ni mali mwamubili. Mutuku bu yambukelana hahulu ka kunwa mezi a masila sihulu mezi a kwaluhile ahulu ka nako ye telele a cwale ka mwalihubi, linuka ni limbule zen`i za mezi. Kuicelakela feela lico ze masila kapa lico ze sika tatehiwa hande kukona kuyambukiseza bona butuku tuna bo. Licaziba li eleza kuli miselo ni miloho ye luca I swanelwa kutapiswa hande pili I sika ciwa kale kakuli I kona kuyambukiseza kapa kuba ni kona kakokwani ka. Ka kubona kaza likayamana la butuku-tuna bo, ba Likolo la Makete seba patalalize kaza man`usa a shelana a bona butuku bo kuli bayahi ba kone kuisileleza ni kusebelisa linzila sakata za kuleleka kapa kulwanisa bona butuku bo. Lituto zen`wi hala zen`wi ze utwahala kuli zona ki ze bubebe, ki za kunanula makete mwasilalanda batu haba apeha lico kapa kueza misebezi yen`wi. Mulao o mun`wi wa tuto ki wa kubona kuli batu baba kulubelwa bona butuku bo, ba swanela kunwa hahulu mezi a kenile ni lino zen`wi ze mezi hande pili ba sica fiwa kale likalafo ze swanela kapa kubonana ni licaziba. Batu basa kona kuipangela mezi a cisa a lizwai ni swikili a tuswana totu likani ili mezi a taluswa kuli ki a mande ahulu mwakulwanisa bona butuku tuna bo kapa matuku a a man`wi a mwamba haiba mutu kapa bayahi inge ba kulubelwa kapa kuutwa butuku mwamba sapili fa sika bona kale licaziba kapa baoki kwasipatela. Kumatela kalafo kikwa butokwa muta mutu a kulubela kapa kuakaleza bona butuku bo kapa matuku a man`wi a mwamba kakuli a zibahala ahulu ka kutisa likayamana mwanako ye kuswani feela. Mazoho a swanelwa kupapiswa ka mulola ni kubona kuli lico li apehiwa hande ili kuli yona kokwani yeo i shwe haiba inge iba ten`i mwalico ze cwalo. Kuelezwa kuli lico ze siyala li swanelwa kubulukiwa hande mwalibaka ze kenile ze cwale ka lihwana za sikuwa kapa ona mafridge. Ba Likolo hape ba eleza kuli batu ba swanela kutuhela kuno kopanelanga mukeke uli mun`wi haba tapa kwamazoho ni kuca lico kapa kueza misebezi yen`wi. Kuzwa feela kweli ya Yowa muta butuku hane bukilwe bwa swaliwa mwanaha, ne ku sika ba ni lipiho zen`wi za butuku bobu swana haisi mwakweli ya Lungu muta lipiho ze likana 33 za bihiwa ili lipiho za matuku a mwamba hala ona diarrhoea kubeya lipiho ze peli za butuku bwa cholera fa palo ye swana. Ba Likolo ba kulubela kuli butuku bu kona kuyambukela hape ka kutapela mwachika ili n`wi batu haba zwa kwamatotaeti kakuli kwasipatela sa Engela ne ku kilwe kwabihiwa lipiho ze swana muta balili ba 23 ba swaliwa ki butuku bwa diarrhoea. Mun`oli ya “Inelelezi” mwaLikolo la Makete, Dr Kalumbi Shangula sa kupile bayahi kuli bano itusisa limbule zen`wi isi kuno kopanelanga mwachika ili n`wi haba simuluha kwamatotaeti. Sikwata sa licaziba mwasikiliti sesi taselizwe ahulu ki likayamana le, sesi tamile lieto ka mulelo wa kuluta ni kususueza bayahi kuli ba itusise limbule zen`wi ni kuitusisa limbule ze swanela za makete mi linzila za silelezo ni kulika kuswala likayamana seli hatisizwe. Ka lituto ze swelwi kuno fiwa ni kubona kuli bayahi ba itusisa lisebeliso ze swanela, sisitataliso sa cwale se sa butuku bwa diarrhoea sita fita kwamaungulo, Likwambuyu wa Likolo la Makete, mutompehi Nchabi Kamwi yana kile a potela libaka zeli mwalikayamana na tumusize. Kuzwa silimo se sifelile, naha nenze taselizwe ki lisitataliso za makete ze shelana hala zona lisitataliso ze, butuku bwa Nancekwe yona polio. Muta butuku bwa polio bu beiwa fafasi kapa kulilimaniswa, se ku zuhile butuku bwa cholera cwale ni matuku a man`wi a mwamba. Mbalamaniso ya linzila ni mihato sakata ne tiisizwe muta matuku a kaufeela a nitifazwa mwalinaha ze ipa museto ni naha ye. Palo ye batu ba 1 200 ki yene bihilwe kuli ne timezi mwanaha Angola ka libaka la butuku bobu swana bona bwa cholera mwalikweli feela ze silezi. Isi feela mwanaha Angola kono, butuku bobu swana nebu kilwe bwa bihiwa ni mwalinaha ze cwale ka Zambia ni Zimbabwe ili linaha mo kutaluswa kuli pula ya simbwebwe ki yene ekelize ahulu kwalikayamana le.