WINDHOEK – Namibia ikutezi mwamulaho fa mukoloko wa Babihi Bamakande Babasina Museto (Reporters Without Borders), kuzwa fasibaka sa bulishumi kaze ketalizoho ni zene (19) kuya fasibaka sa mashumi amabeli ni zepeli(22).
Kono nihakuli cwalo i etelezi mwa lifasi la Africa kamukana kuamana ni kukuteka lipiho za makande kakulukuluha.
Mukoloko wa Babihi Babasina Miseto (Reporters Without Borders) ba bapanyanga mayemo a linaha za lifasi kaufela silimo ni silimo kuamana ni mayemo a tukuluho yaba bihi bamakande, bamitende mane cwalo ni ba bihi ba linaha. Tikanyezo yeo, italimisisanga ni kunyakisisa mihato yengilwe kiba mibuso ya linaha kuamana ni ku kuteka tukuluho ya lipiho za makande, hape isa tatubanga hamoho cwalo ni mihato yengiwanga ki linaha kukona kuitatuba bona bańi ka mayemo abona ni kukona kuinyaza.
Silimo se sifelile, Namibia ibile yona yapili mwa lifasi la Africa fa mukoloko wa linaha ze mashumi amabeli (20), ka kushimbuluha fa sibaka sa mashumi amabeli ka ilimwi (21) kuya fa sibaka sa bulishumi kaze ketalizoho ni zene (19). Namibia iteuzwi ki Canada, yeseli fa sibaka sa bulishumi ni ze ketalizoho ka ze talu (18), ku zwelela fa sibaka sa mashumi amabeli (20) mwa silimo se si felile.
Linaha za mibuso ya tato ya sicaba za Wiko, inge Belgium likutezi mwa mulaho kuzwa fasibaka sa mashumi amabeli ka silisimwi (21) kuya fa mashumi amabeli ni ze talu (23). United Kingdom yona i kutezi mwa mulaho kuzwa fa sibaka sa mashumi amabeli , ze keta lizoho ni zene (29) kuya basibaka sa mashumi amalalu ka zetalu (33). United States of America ne i wile kuzwa fa sibaka sa mashumi a malalu ni ze peli (32) ku ya fa sibaka sa mashumi a mane ni ze silela(46) mwa tasi a Namibia.Linaha ze talu za Europe, ze ne lietelezi mukoloko mwa lilimo ze talu ze felile li siyezi ona cwalo li sa shenyi, ili Finland,Netherland ni Norway. Li naha ze, li supelize kuli li kuteka tukuluho ya lipiho za makande.
Eritrea isali yona ya mafelelezo fa mukoloko ku zwelela lilimo ze ne ze felile mi ilatelezwi ki North Korea ni Turkmenistan, koo tukuluho ya lipiho za makande ni buikupuleli haiyo. Belize, i beilwe fa mukoloko fa sibaka sa mashumi a mabeli ni ze keta lizoho ka ze ne (29). Mwa lilimo ze peli ze felile, linaha ze talu ze kwa tasi a mukoloko li latelelwa ki Syria yeli fa sibaka sa mwanda ni mashumi a silezi ni ze silezi (177), ko ndwa ya situhu ya lipiho za makande isa kolotela. Somalia yona ibeyilwe fa sibaka sa mwanda ni mashumi a supile ni ze ketalizoho ka ilimwi (176) ko ku lwaniwa lindwa za mifuta,futa ze tiswa ki bakwenuheli ba mibuso , kizeo li palelwiswa kuli naha i kone ku beiwa fa mukoloko. Iran ye fa sibaka sa mwanda ni mashumi a supile ni ze talu(173) i kwa mafelelezo a mukoloko wa linaha ze lishumi (10) ze sa kuteki tukuluho ya lipiho za makande. Linaha ze mwi za Africa zeo ne li chimbuzwi maemo a zona a tukuluho ya lipiho ya makande neli Cape Verde yene i beilwe fa sibaka sa mashumi a mabeli ni ze ne (24) ni Ghana yene i beilwe fa sibaka sa mashumi a mabeli ni ze supile (27). South Africa ne i tulile ku zwa fa sibaka sa mashumi a keta lizoho ni ze peli (52) ku ya fa sibaka sa mashumi a mane ni ze peli (42)mwa mulaho feela wa Botwana.
Piho ya makande ya 2014 ya ba Bihi ba Makande ba Basina Miseto (Reporters Without Borders) i supeza kuli kutokwa kutwano kutisa butata bwa kusaba ni tukuluho mwa bubihi bwa makande. Ku kutela kwatasi kwa linaha zemwi fa mukoloko kusupeza kuli kutiswa ki puso maswe ye ipatisezwa fa litaba za naha zepatilwe, yeo bayahi balinaha habana tukuluho ya kubiha litaba kapa kukona kubihelwa makande aze ezahala.
Ku bihilwe kuli, linaha ze bupa katengo kabo European Union likauzwi kwa mukoloko ka libaka la sifumu sesili mwa mayemo maswe, ni palo yabatu yekauhani fahali.
Likwambuyu wa Likolo la Lipiho za Makande ni zabo Mapangapanga (MICT) wize, Namibia ni ko ikutezi ainyani cwalo kwa tasi, taba yende ki ya kuli isa ezize hande. Mi seo ki sisupo sa bufokoli bo bumwi, mi naha i tokwa kuitika kuli ikone kukenisa mayemo a yona hande. Likwambuyu, Joe Kapanda, u ekelize kutalusa kuli, haki misebezi yamuso feela, kona ku tokwahala swalisano ni mitayi kaufela ye biha makande, kuyema hamoho ni muso ku mbweshefaza mayemo sakata a naha kuamana ni lipiho za makande ze lukuluhile kusina busabisi. Likwambuyu, hape u talusize kuli, mayemo aku kutela fafasi a ekelizwe ki mizeko mwa likuta abao neba akalelizwe kuli ne ba shubulwanga mwa mitende kiba bihi ba makande, mi mayemo ao, a supelize kutokwa buiswalo ni likute kwa ba bihi ba makande. Mi Likwambuyu, ususuwelize ba bihi ba makande, ku latelela milao yeo ibeyilwe kuamana ni mikwa mo makande a swanela kubihelwa teňi.
Ombudsman, wa lipiho za makande, Mutompehi Clement Daniels, u ize, asika ziba kale mukwa o itusisizwe kwa ku beya Namibia fa mukoloko a mayemo a yona ka cwale. Kono nihakuli cwalo Namibia isana ni mayemop sakata ku amana ni bulukuluhi bwa kubiha makande. Ombudsman Daniel u ize, kusa latelela mikwa ya buchaziba bwa kubiha makande, kibo butisa lipiho za mizeko ye mwa likuta, mi likolo la habo li amuhezi lipiho ze ńata kuamana ni litaba za mifuta ya zeo. Ka cwalo likolo la habo lisweli kulika katata kufa lituto za buchaba kuamana ni buiswalo bwa ba makande, sina likolo la habo halina ni tokomelo ye tuna ya litaba zeo.
Mutompehi Eberhard Hofmann, ili yena muina situlo was katengo kaba Namibia Editor’s Forum (NEF) ni Muhatisi wa makande (Editor) wa mutayi wa Algemeine Zeitung, baize kukutela kwa Namibia fafasi haku sesińwi, sina haisali yona ye etelezi linaha kamukana zabo Africa kwa tukuluho ya kubiha makande ni buikupuleli. Ba zwezi pili ku talusa kuli, zibo ya butikitibi kapa kubatisisa litaba liswanelwa ku zusezwa pili, ni kuli butata bwa makolo a muso, kusafa litaba kakutala kwa sicaba kukutiseza sicaba mwa mulaho kuba ni liseli ka zeo muso ulilela.