BA Likolo la Sicaba ni Pabalelo ya Banana seba kupile ka kelezo kwalibaka kaufeela kapa ona mandu kapa minzi ye itengile mwamungendenge wa kubabalela banana kuli ba kone kun`olisa mingendenge ye cwalo kwaLikolo kapa kukwala minzi ye cwalo. Mamela ye, ne tile kasamulaho wa kubona kuli se kuna ni mandu a shelana a itengile mwamungendenge o swana ili kezo yesa lumelani ni mulao o babalela banana wa kalulo 33 wa silimo sale sa 1960. Mulao u bulela kuli hakuna mwanana yata beiwa mwamandu a cwalo ana ni banana baba fitelela ba supile haisi he haiba kuli mandu kapa ndu ye cwalo I n`olisizwe simubuso kwaLikolo. Mandu a bulelwa ki mandu a itengile mwapabalelo ya banana baba shebile hahulu, lindiyala hamohocwalo ni banana ba mwamakululu ili baba kena mwapabalelo ya batu ba lipilu-telele besi bashemi ba bona. Katengo ka makwambuyu neka kile ka fa maata a kuli mbalamaniso kaufeela ya mulao wa banana I bonwe kiba Likolo la Sicaba ni Pabalelo ya Banana kuzwelela kwaLikolo la Makete ni Pabalelo ya Sicaba. Nihaike ba Likolo la Makete neba kile ba n`olisa tutengo totu shelana mwaketelelo ya bona, tutengo to tu n`wi tone tu n`olisizwe hatu sika lumelelwa kubeya banana sina hane tu n`oliselizwe misebezi ye shelana kakuli kuna ni to tu n`oliselizwe feela ku lika kueza mashilin`i kamba kuba ni mashilin`i a ku neula ni kuneulela mandu a man`wi kapa kufa lituso kamo kukonelwa kaufeela kwamandu a banana isi kubabalela banana. Ba mubuso han`ata-n`ata neba kile ba tumusa kuli haba susuezi kuba ni mandu a man`ata-n`ata mwanaha a itengile mwamungendenge o swana wa kufa pabalelo kwabanana kono kakuli kuna ni matata a shelana-shelana a talimani ni bashemi ni mabasi a shelana mwanaha, ki kwabutokwa kubabalela ni kutusa banana baba sina lilato sakata, minzi ni lituso ze shelana kwabashemi ni mabasi a bona. Mun`oli ya ‘Inelelezi’ mwaLikolo la Sicaba ni Pabalelo ya Sicaba, mufumahali Sirkka Ausiku na kile a tumusa kuli kuna ni mandu kapa tutengo twa pabalelo ye swana to tu likana 21 totu n`olisizwe simubuso kono ha kutalimwa ze inzi fafasi mwanako ya cwale, kubonahala hande kuli mandu a cwalo ki a man`ata ni kufita ili mandu kapa tona tutengo totu sika n`oliswa simubuso. Kakuya ka lipalo za simubuso, mandu kapa tona tutengo twa pabalelo to, tu fumaneha mwalikiliti ze cwale ka Khomas mo kuna ni mandu a 13, Oshikoto ili n`wi, Otjozondjupa ili n`wi, Caprivi ili n`wi kubeya a mabeli mwaLikiliti ze cwale ka Erongo ni Hardap. “Likolo seli ziba kaza tutengo to tu sika n`oliswa to tuto etelezwi ki batu kapa mutu a li mun`wi feela,” na kile a tumusa ka kuekeza kuli simpangaliko se sina ni likayamana ku bao baba ta fumanwa. Ausiku hape na kile a fa mamela ya kuli mandu a cwalo a fumaneha kuli a itengile mwamungendenge o swana inge a sika n`oliswa simubuso ata fiwa likoto ze swanela ha kuamwa za likolofalo kapa mane lifu kwabanana ba ba cwalo. Ka ona mabaka a shelana a, ba Likolo bata tama lieto mwanaha kaufeela kuli ba kone kun`olisa mandu kaufeela a itengile mwapabalelo ye swana mwalikiliti zote. Mwalikweli za bo Kandao ni Mbuwana, maofisa ba Likolo ba mwalikiti ze shelana bata potela libaka kaufeela ka mulelo wa kutusa mwalinzila kaufeela za kamo mandu a swana a kona kun`olisezwa simubuso ni limbule kaufeela ze tokwahala. Kasamulaho wa ze kaufeela muta kufita likweli ze silezi, ba Likolo bata kwala mandu kaufeela a itengile mwamungendenge o swana isi ka mulao. “Ka cwalo kupo kiya kuli tutengo kaufeela totu itengile mwamungendenge o kapa ku bao baba tabela kuitenga mwamungendenge o swana, ba swanela kulatelela feela linzila ze swanela,” Munoli yo Muhulu na ekelize. Kusa n`oliswa simubuso seku beile matata kubaLikolo la Sicaba kakuli Likolo li inzi feela mwalififi ni kubelwa ki matata a kamo li kona kuabela hande sanda sa lituso ze shelana ze zwelela kwamubuso ni makampani a aman`wi a shelana kakuli mandu a cwalo ha sika n`oliswa simubuso. Ba Likolo ba tusa mandu a banana ba shelana a n`olisizwe simubuso. Naha se boni palo ye pahami ya banana ba lindiyala ka libaka la butuku bwa HIV/AIDS hala a mabaka a man`wi. Naha ne kile ya bona palo ye likana 156 000 ya lindiyala za lilimo zesa fiteleli 18 ili palo ye kulubelwa kuli mwasilimo sale ya 2021 ita nanuha ni kuyema fa 250 000. Seku bonahezi fo kusweu kuli bun`ata bwa banana ba bapila mwamandu a, habana hande pabalelo sakata kwamandu a mabasi a bona mi bun`ata bwa bona ki lindiyala. Ba Likolo seba kupile batu kaufeela baba tabela kuziba ka butungi kaza litokwahalo kamukana za kutateka mandu a cwalo kuli, ba ikopanye ni bona ka linzila kaufeela kuli ba konwe ku fiwa sikuka sakata ni limbule kaufeela.