BALIMI ba mwa likiliti ze mwa Mutulo seba kenezwi ki sabo ya kuli habana kulima ka bunako kakuli limunanu za bona li otile ahulu mi kacwalo halina kukwanisa kuhoha sikekele kalibaka tuna la linanga.
Muina situlo wa katengo ka balimi mwa sikiliti sa Ohangwena, mutompehi Ruben Shilongo na kile a taluseza ba mutende o kuli, masimu a mauza na sika keniswa hande mwa likweli ze felile kalibaka la matata a cwale a.
Mauza ki sico sesi lateha ahulu kwa bayahi ba naha ye, sihulu bayahi ba naha bapila mwa likiliti ze mwa mutulo.
Mauza a limiwa ahulu mwa mutulo wa naha kalibaka la kuli a kona kuyema mafulo kwa likayamana la kucisa ni linanga kubeya pula ye nyinyani.
Nihaike libaka zen`wi seli fumani pula, balimi ba ban`wi seba tatekile feela ni kusebelisa mihuma mwa masimu a bona kakuya ka Shilongo.
“Balimi ba inzi mwa likayamana, limunanu hali kwanisi ku hoha sikekele kakuli li otile ahulu, mi hape hakuna bucwan`I bwa mafulisezo,” ne kubulezi Shilongo.
Han`ata, balimi mwa likiliti za mutulo ba tatekanga ni kulima mwa biki ya bubeli ya kweli ya N`ulule kono ka libaka la linanga silimo se felile ne ku sika ba cwalo mi hape ba n`ata habana peu kakuya ka Shilongo yana kile a tazeleza. Balimi ba sikai ki ba bana ni limbayambaya za njimo mi kakuya ka Shilongo ba lifiswa mashilin`I a man`ata a limbayambaya za bona hali itusiswa. Shilongo naize, ha kulimiwa ‘folo’ I lin`wi, kulifiswa pene ye likana N$300.
“Haluna limbayambaya za njimo mi ba sikai ba bana ni zona limbayambya ze, balifisa ahulu mashilin`I a man`ata mi ka lona linanga le, bun`ata bwa batu habana mashilin`I,” ne kubilaela Shilongo.
Shilongo una ni sabo ya kuli kutulo ye taha ita swana feela ni ye felile yene boni balimi inge ba kutula hanyinyani feela.
Ze ni halilicwana, balimi mwa sikiliti sa Caprivi seba tatekile ni kulima mbonyi hamohocwalo ni lico zen`wi.
Muina situlo wa katengo ka balimi mwa sikiliti, ili katengo kaka zibahala ka Likwama, mutompehi James Lizazi na kile a bulela mwa mzazi a felile kuli bun`ata bwa libaka neli nze li fumana pula.
“Silimo se, balimi ba patehile mi lu talimezi kutulo ye bonahala hande haiba lika kamukana inge li zamaya hande,” ne kubulezi Lizazi.
Lizazi na kile a bulela kuli matata feela a bonahala mwa sikiliti sa habo ha kuamwa za njimo, ki a litou ze hatakelanga ni kuca limela za mwa masimu.
Ka palo ya litou ze akalezwa kuyema fa 20 000 mwa sikiliti, bun`ata bwa balimi bana ni sabo ya kuli limela za bona kutuha li hatakelwa.
“Balimi ba bilaela luli kakuli ba saba kuli mufufuzo wa bona kutuha usa tisi miselo sakata,” ne kuekelize Lizazi.
Mwa sikiliti sa Kavango mona, bun`ata bwa libaka seli bihile pula ye nyinyani mi bun`ata bwa balimi mwa libaka ze cwale ka Nkurenkuru ni libaka zen`wi seba tatekile ni musebezi wa mwa simu.
Pula hape ne kile ya tisa sepo kwa balimi bene se ba tobezwi ki sepo muta limunanu za bona li bulaiwa ki lona likayamana leli taha ni linanga le.
Maemo a limunanu a bonahala hande hanyinyani, kakuya ka muina situlo wa katengo ka balimi ka mwa sikiliti sa Kavango, mutompehi Reino Aisindi.
Matata feela a taselize balimi mwa sikiliti sihulu balimi ba ba zwelela mwa libaka za matakanyani ki peu.
“Nelu sika kutula hande mwa silimo sesi felile mi kacwalo batu neba palezwi ni kusiya peu ya kuitusisa,” ne kubulezi Aisindi.
Mwa silimo saale sesi felile, naha Namibia ne kile ya biha kutulo ye maswe sina linaha zen`wi za mbowela wa lifasi le la Africa.
Naha ne kile ya leka ahulu kwa naha Zambia, sihulu mbonyi.
Likiliti ze ketalizoho ze sepilwe ahulu ze cwale ka Caprivi, Omusati, Ohangwena, Oshana ni Oshikoto neli kile za fumana pula ye nyinyani ni kutisa likayamana la lukupwe ni linanga kakuli bun`ata bwa mabasi a ikema ahulu fa kulima.
Kutulo ya lico kaufeela ne kilwe ya nuhiwa kuli ne swanela kuyema fa matanisi a likana 114 100.
Kwa palo ye kaufeela, 52 100 tanisi neli ya mbonyi, 44 500 tanisi ya mauza, 4 500 tanisi ya makonga kubeya 13 500 tanisi ya wheat.
Mwa silimo sa cwale se, ku akalezwa kuli kutulo I swanela kuyema fa 132 699 tanisi kubeya palo ye likana 89 400 ye akalezwa kuli kiye swanelwa kulekiwa kwande.