KATIMA MULILO – Bao bana ni liswanelo za mibu swalelele yeo i telelwa hańwi ka silimo bata be ba amuhilwe liswanelo za bona bakeńi sa ku sa telela yona mibu yeo mwa sikiliti sa Zambezi.
Taba ya kusa telela mibu ka silimo i bilaezize ahulu ba Katengo Kamubu wa Sizo mwa Sikiliti sa Zambezi (Zambezi Communal Land Board) kuli mane ba beye mihato ya putako ku telela mibu yeo. Ba Katengo Kamubu ba ize, mitelo ya mubu yeo iswanelwa ku lifwa pili kweli ya Mbuwana (June) isika fela kale, kusi cwalo ba tabe ba a muhilwe liswanelo za bona ku yona mibu yeo. Linonge ze, ne litumusizwe sunda ye felile Labune kwa mukopano wa makopanelo wa ma membala ba Katengo ka mubu wa Sizo mwa sikiliti sa Zambezi, ba beleki ba Likolo la Mubu ni Maino (Ministry of Lands and Resettlement). Muina sipula wa Katengo ka mubu wa Sizo mwa Sikiliti sa Zambezi, Mufumahali Regina Ndopu Lubinda, ili yena Muofisa yo muhulu wa Sikiliti ( Chief Regional Officer) u fitisize mamela yeo ku ba mikwa ya kusa telela mibu ya bona ba libaka za malobalo, ba mingandanyana (campsites), ni balimi ba masimu a aluhanyizwe (farming units) ba bana ni mikwa ya kusa kuteka mualo wa Mubu wa Sizo. Mulao wa Mubu wa Sizo wo Nolofalizwe wa silimo sa 2002 (Communal Land Reform Act of 2002) u fa mata a ku amuha liswanelo za mubu swalelele kubao ba fitisa habeli basa teleli mibu ya bona kapa ku salatelela milao yeo i lumelelanwi ka yona. Mufumahali Ndopu Lubinda u ize, u sepa kuli Mbuwana a ikali sena ni mazazi a mashumi a malalu (30 June) bao bali mwa likoloti se bakaba ba lifile likoloti za bona kusi cwalo batabe ba keni mwa likayamana.
U zwezipili ku talusa kuli, mitelo ya mali a lifwanga a isiwanga kwa milelo ya lizwelopili za sikiliti mane ni naha kabupala. Ki kwa butokwa kuli silikani sa ba liswanelo za mibu swalele ni Muuso, hamoho cwalo ni Katengo Kamubu wa Sizo mwa Sikiliti, ba latelele mulao. Nihakulicwalo, kwa utwahala kuli kufitisizwe lipilaelo za bao bana ni liswanelo za mubu swalelele kuli ba lifanga habeli kapa halalu, kaku tela ku ba Katengo Kamubu, ku ba likolo la Pabalelo ya Naheni (Conservancy) mi mwa linako zeńwi batelanga kwa Likuta za Sizo.
Ka kuya kayo u etelezi Likolo la Mubu ni Maino mwa sikiliti sa Zambezi, (Deputy Director) Mutompehi Charles Musialike, u ize linonge zeo ali sika kungulelwa kwa tuko, kono mubuso u bupile katengo kakasweli ku batisisa linonge zeo. Katengo ka lipatisiso kao (task force) ka bupilwe ki batu ba bazwa mwa Likuta za Sizo, Katengo ka Pabalelo ya za Naheni (Conservancy), Likolo la Limbule za Nyambe ni Kamaiso ya Bupoti (Ministry of Environment and Tourism) ni Likolo la Mubu, kwa bulela Musialike. Mi na ize, katengo ka lipatisiso kao, ne ka tisize kubeiwa kwa muhato wa ku yemisa kusatela, kufa nako ya kuikambota ka za litumelelano za mitelo ka kutalima ka bao bene ba telisiswe habeli kapa halalu mwa nako ye swana. Muhato wa kuyemisa kutela, ne u beilwe ku kala kweli ya Lungu haiba ni lizazi lililińwi mwa 2011 (1 April 2011) kuisa kweli ya Lyatamani haiba ni mazazi a mashumi a malalu ni lizazi lililińwi ńoholatula (31 March 2012). Mi hakuna ni yo mukana ya na telesizwe kuamana niza liswanelo za swalelele kuyona mibu yeo mwa pumulo ye nefilwe. Nihakulicwalo, kuzwa nako yeo ya kusa tela ifita kwa mafelelezo, bao bana ni litukelo za mubu swalele haba sweli kutelela mibu ya bona, kwa bulela mueteleli wa Likolo la Mubu.
Na zwezipili kutalusa kuli litifo kapa mitelo yeo i shimbiwanga ki Likuta za zizo kubao bana ni liswanelo za mibu swalelele haibalelwi kwa mitelo yaba Likolo la Mubu ni Maino, mi Muuso auna kamaiso ni zona. Litifo zeo lilifiswanga ki Likuta za Sizo halisika hatiswa mwa Mulao wa Mubu ni Maino, mi likolo la habo halina mata a kutibela likuta za sizo kusa eza cwalo, kwa bulela Musialike.
Yo Muhulu wa Milelo ya Lizwelopili (Chief Development Planner) mwa Likolo la Mubu ni Maino, yena Mufumahali Mary Kabuku u ize likolo la habo lisweli lipatisiso kuamana ni linonge zeo ze bihilwe. U ize likolo la habo lilikile kusinganyeka kuli ba Katengo ka Mubu ba like kufa liswanelo za mubu swalelele ku ba Pabalelo ya za Naheni (Conservancy) isińi kuba Kamaiso ya Buino bwa Bapoti. Ka cwalo ba Pabalelo ya za Naheni (Conservancy) bona ba kana batela kwa Katengo ka Mubu kapa kwa Likuta za Sizo, ku fitela ba kamaiso ya Buino bwa Bapoti kulifanga hańańta. Ni haike lingambolo zeo alisika fweka kale, mi zeo haiba inge lilumelelanwa, kutaitinga kubona ba kamaiso ya Bupoti bao sebana ni liswanelo za mubu swalelele ku lumela kushimbulula liswanelo za bona za mubu kulitambeka ba Pabalelo ya za Naheni (Conservancy). Mi u ize bao bana ni liswanelo za mubu kwande a libaka za ba Pabalelo ya za Naheni (Conservancy) ba kazwelapili cwalo kulifa mitelo yeo i tomilwe ki mualo.
Liswanelo za mubu swalelele lifiwa ki ba katengo Kamubu ka kuya ka tumelelano ni Likuta za Sizo. Katengo Kamubu ka Sikiliti (Regional Communal Land Board) kafilwe mata a kufa lihekele ze mashumi a keta mazoho feela za liswanelo za mubu swalelele, ka lilimo ze lishumi, mi kupo ye fitelela yeo, yona iswanela kufitiswa ku Likwambuyu wa Likolo la Mubu ni Buino. Buima bwa mutelo wa kasilimo butatekela fa pesenti ilinwi ku yoyema mwa lipesenti ze ketalizoho mi likambekwa ki ba Katengo Kamubu kakuya ka seo mutu u sebelisa mubu wo. Zeńwi ze talimwa ki kakuya ka lizwelopili zeo mutu u ezize fa sibaka seo, nako yeo mutu u filwe mubu wo swalelele, ni butuna bwa ona mubu wo. Ni hakulicwalo, Likolo la Mubu ni Maino libilaezwa ki mikwa ya bao ba pata buniti bwa lińambekelo zeo fa fumana fa lipisinisi zeo baeza fa mibu swalelele, kupichuka kulifa mitelo ye tomilwe. Mi Likolo la Mubu a lisika patulula palo ya bao bainzi mwa likoloti za mibu swalelele ya bona ni kuli ki bukai ye ba kolota. Bao bana ni liswanelo za mubu swalelele ba fitelela mwaanda mwa sikiliti sa Zambezi.