WINDHOEK – Mukwa wa kuzuba kwai mwahali a sichaba itaba mbamba mulao wa kusa lumelela ku zubela kwai mwa hali a sichaba (Tobacco Regulation Control Act) a uta tateka ku sebeza kweli ya Lungu haiba ni lizazi lilińwi unumwaha (1 April 2014).
Mulao woo, u hanisa ku susuweza ni kubapaza mileko ya likwai, yeo ita lumelelwa feela kamilao yeo itakona kusa susuweza kusa zuba lichakana. Mulao u talumelela ba limi bakwai kapa ba lipisinisii ku putela likwai mwa ma pampili a sina liswaniso sina mo kuezahalela mwa linaha zabo mutulo buse bwa mawate (Europe ni Asia). Mulao hape uta zwela pili kuhanisa litekiso za likwai za lichakana mwa limashini ze mwa libaka zeta zamaiswa mo akuna kulumelelwa banana baba mwalilimo ze mwatasi a ze lishumi ni lilimo ze ketalizoho ka zetalu (18). Kusinganyekilwe kuli liswaniso fa mapampili a likwai, a swanela kusupeza bumaswe bobu iputezi mwa mukwa wa kuzuba likwai. Liswaniso fa ma pampili a likwai, liswanela kusupeza matuku atiswa ki kuzuba, a swana sina, kufetula meno ńandatalukeke, cancer ya mumizo, kusinyeha kwa maswafu mane ni cancer ya mazwele.
Likwambuyu wa Likolo la Makete ni Pabalelo, la bune u tiselize kuli ku kanga likweli ze talu feela kukala mulao foka sebeleza, kuli kweli ya Sukulu haitaba ni lizazi lililińwi (1 July), hakuna ni haiba wa lubandangoti ya ta lumelelwa ku zubela mwa libaka ze hanisizwe, kacwalo maswayo a hanisa kuzuba a swanela kubeiwa mwa libaka kaufela ze lekisa likwai. Ku lekiseza kwai ya lichakana mwanana wa lilimo ze mwa tasi a ze lishumi ni ze ketalizoho ni ze talu (18 years) akuna kulumelelwa. Maswaniso a hanisa kuzuba mwa hali batu a swanela ku patalazwa fa ńandaleza mi ba zamaisi ba libaka zeo ba swanela kukenya bo malonda kubona kuli batu balatelela mulao.
Mutu kaufela yatafumaneha kuloba mulao wo, u ta fiwa koto ya mulatu o fita fa likiti zene za madola (N$ 4 000.00) kapa kulengwa mwa sitokisi ka silimo kapa kukopanyeleza likoto ze peli zeo mwa nako yeswana, ka kuya ka mulao wa Kwai o hanisa kusubela mwahali a sichaba (Tobaco Regulations Control Act).
Milatu ya kuzubela mwa nyangela i kona kufita fa likiti ze miaanda ye mibeli ya madola (N$ 200.000) kapa lilimo ze lishumi mwa tolongo, kakuya ka mulao. Kamwi na bulela kwa mukopano wa mazazi a mabeli o no ungekile kuikabela maikuto ni batu babatabe ba sebelisize mulao wo, o hanisa kuzubela kwai nyangela, wona wa, Tobacco Products Control Act No. 1 of 2010. Kamwi u tumusize kuli a kuna kulumelelwa kuzuba mwa libaka ze swana sina libaka za lintolo, libaka la mabapalelo, likolo, libaka za masebelezo, za matatehelo ni lichelo, libaka za mabala a lifulai za mapumulelo ni mwa limbayambaya ze kwelwa ki ba zamayi. “ Kachenu lukopani hamoho kutiseza lizazi lelita tisa silelezo ya bupilo. Mi nami sepisa kuli Likolo la Makete litanga mihato kaufela ye swanela kutusa. Litaba kaufela kupetahala lita itinga kwa ciseho ni swalisano kubao mulao wo u ba ama ni bana ba Namibia kaufela, kwa bulela Likwambuyu. Kamwi u ize yena ya tatula mulao, bo kapaso bata bonana ni yena, kika baka leo haba liteni mi ba filwe mata kaufela a kubona kuli mulao wa latelelwa. Ki kabaka leo lutisize mulao wo silimo se, batabe ba lifile, ya palelwa kulifa u talengwa mwa tolongo, na file mamela.
Ba Tatubi ba za Makete ( Health Inspectors) ba ta Kenywa misebezi mwa likiti kaufela za naha ku tokomela ni kufumana lifosi.. Ka kuya ka mulao wo, bafilwe mata a kukena mwa miyaho, libaka kaufela ni kubatisisa. Haiba inge ku kulubelwa kuba ni sesinwi ba tabe ba keni, mi bata bonana ni lifosi, kwa bulela likwambuyu. Kamwi na ize, Likolo la habo nenze lilitezi lilimo ze talu ni likweli ze lishumi ka ilińwi pili mulao u sika sebeza kale, mi u tungulusi linaha zabo America ni Britain kuba zona linaha ze tisize tiyeho yeo. Ni bata kubulela kuli Namibia a kiyona naha inosi ye libilwe ki ba lipisinisi kapa balimi ba likwai. Kuna ni sitataliso ze tuna kuzwelela kwa balimi ba likwai mwa lifasi kaufela, ku kutiseza fafasi zwelopili ya kusebelisa milao yaba katengo kaba WHO Framework Convention on Tobacco Control mwa linaha zeńata-ńata. Balimi ba likwai baitusisa litekisano za misika ya lifasi ni za lipulukelo kutiseza milelo ya bona ya za kuekeza litekisano ni kusebelisa kwai. “ Buńata bwa linaha, kutwisiso yaya makete ni litekisano za makete li itingile ahulu fa misebelezo yeo. Seo sitisize kupaleliswa balimi ba likwai kukona kuisilinga-silinga mwa litaba za lisilelezo za likwai”, kwa bulela Kamwi.