MUBUSO seu patalalize kuli butuku bwa TB ki putako ya makete mwa naha kakuli naha seli ya bubeli mwa lifasi ha kuzwa naha Swaziland ha kuamwa za lipalo za makulano a bona butuku tuna bo.
Butuku ki sisitataliso tuna mwa naha mi, bu yemi fa palo ya kuabukela ye likana 635 kwa palo ya batu ye likana 100 000.
Likwambuyu wa Likolo la Makete ni Pabalelo ya Sicaba, Dr Richard Kamwi uli butuku bwa TB hamohocwalo ni HIV/AIDS ki matuku a kataza ahulu mwa naha mi kika fo butuku bwa TB mwa nako ya cwale hase bu patalalizwe kuli ki putako ya makete mwa naha.
Mwa silimo sale sa 2006, naha ne kile ya biha palo ye likana 15 771 ya makulano a butuku bwa TB ili palo yene kile ya yema fa 765 mwa hala palo ya batu ba likana 100 000.
Palo I yemisa naha ye, ka kuba naha yen`wi yena ni palo ye pahami ahulu ya makulano a bona butuku bo.
Likiliti ze taselizwe ahulu kize cwale ka Erongo, Hardap, Karas ni Oshikoto, mi kaufeela zona neli kile za biha palo ye likana 1 000 ya makulano a butuku bwa TB mwa hala palo ya batu ba likana 100 000.
Ba katengo ka mutayi wa kopano ya macaba, ili mutayi o zibahala ka World Health Organisation (WHO) bali naha I kona feela kukwanisa kusileleza palo ya sicaba sa naha ye likana lipesenti ze likana 75 ya makulano a butuku bo kono bun`ata bwa linaha li palelwangwa ku silelezanga palo ye leliwangwa ye likana lipesenti ze 85.
Ka mulelo wa kulika kulilimanisa palo ya makulano fafasi, Kamwi uli Likolo la habo lita tama lieto la kuluta sicaba kaza lituto za butuku bo ka kulatelela milelo ni litokwahalo zaba WHO za kulika katata kuli mikwa ye maswe ye bapalwa ahulu ki boko kubeya mihupulelo ya sicaba, I konwe ku talimiwa ahulu ku yonwa ka kuicinca ka bunde.
Mungendenge uta tusiwa kiba Global Fund ka mulelo wa kuekeza zibo ya sicaba sihulu ha kuamwa za mikwa ye minde sihulu haiba kuli mukuli inge a hupula kuli mwendi una ni butuku bo pili butuku bu sika esha kale simubuso mwa mubili.
Kuzwa silimo sale sa 1999, ba Likolo la Makete neba kile ba mbalamanisa milyani ya kubona kuli bun`ata bwa bakuli ba bona butuku bo haba haniwi ki yona milyani ye.
Ka ona mungendenge tuna o wa mulyani, mafu a butuku bwa TB na kile a kutela fafasi ka lipesenti ze supile.
Butuku bu tasezanga ahulu bakuli ba HIV/AIDS fo kun`wi ka libaka la “masole” ba mubili baba katezi kale.
Ze ni halilicwana, mutu u konwa kufumanelwa kokwani ya TB kono inge a sina kokwani ya butuku bwa HIV/AIDS.
Butuku bwa TB bwa alafiwa ni mwa bakuli ba bana ni butuku bwa HIV/AIDS, sihulu haiba kuli bakuli ba inge ba feza milyani ya bona sina kamo kuaelezwi ki muoki.
Kuyambukela kwa butuku bwa HIV/AIDS ku yemi fa lipesenti ze likana 50 ni 60 kakuya ka lipatisiso za silimo sale sa 2005 za simubuso.
Butuku bwa TB bwa yambukelana mi ki butuku bobu n`wi bobu tisa lifu. Butuku bu kataza ahulu ka kubu swala hande, sihulu mwa malapa a shebile a apesizwe ki bunjebwe.
Ka butata bwa bunjebwe mwa naha ni kubona kuli butuku bwa yambukelana, ki kwa butokwa ahulu kuli mutu ni mutu a kone kubapala kalulo ye tuna mwa kubona kuli butuku bwa lilimaniswa ni kuswaliwa hande mwa naha, kakuya ka Likwambuyu Kamwi.
Mwa silimo se sifelile, mubuso neu kile wa fa musulo wa mashilin`I o likana N$1.68 billion kwa Likolo la Makete mi bun`ata bwa pene ye, isa sebeliswa ahulu mwa misebezi ni mingendenge ya kulwanisa butuku bwa TB bo.
Ba swalisani ba mazoho ni mubuso ba cwale ka United States of America International Development (USAID) seba bulukile palo ya mashilin`I ye pahami mwa naha ya kubona kuli matata a, amani ni butuku bwa TB a lilimaniswa.
Mwa silimo sale sa 2007, ba USAID neba kile ba neulela Likolo la Makete pene ye likana N$14 million ya kulwanisa butuku bo.