LIFOLOFOLO lisa utwisa pilu butuku mwa sikiliti sa Kunene.
Lisinyehelo ze tiswa ki lifolofolo ze cwale ka litou, litau, litongwani, lin`au ni bo luwawa seli utwisize lipilu butuku kwa bayahi ba sikiliti ni kufita mwa mazazi a cwale kakuli banze ba swelwi kuno tobelwa ki limunanu za bona ka libaka la linanga.
Bayahi ili bona balimi bali, haki feela kuno zwelapili ni kupanga limbule za bona za mezi ze tubakiwanga ni kubulaiwa ki litou kono bayahi hape basa swanela kuleka mafula a oli a disulu ka nako kaufeela ili kuli ba kone kunwa mezi ni zona litou hape han`ata.
Balimi bali habana mashilin`i a kuzwelapili ni litifo ze kakuli limunau za bona sihulu likomu ni lipuli linze li swelwi kuno shwa.
Nduna yo muhulu wa Vita Royal House, mutompehi Muhata Kapi naize linzila zeo mubuso u babalela lifolofolo haki ona hande kakuli bo lyaminzi bona seba bona ni kuutwisisa kuli lifolofolo kiza butokwa ni kufita Bupilo bwa kamunu.
“Batu ba botela baeteleli ba bona, litou hali ezi cwalo. Batu ba fa litou mezi kono batu haba fumani pabalelo sakata.,” Kapi mwa manzwi a hae.
Na ekelize kubulela kuli, ka ona maemo a, a mubuso a kusa lifa bayahi baba sinyehelwa limbule za bona ze lateha kalibaka la lifolofolo, pabalelo ni swalisano i bonahala kuli haki yona hande.
Mubabaleli wa lifolofolo yena ya zibahala ka game guard wa silalo sa Oukwaludhi Conservancy, mutompehi Gustav Tjimhiva na kile a taluseza ba mutende o wa New Era kuli balimi ba swanela kueza kamo ba konela kaufeela ni kubona kuli bana ni mezi ka sabo ya kuli litou kutwa li tuba limbule za bona ni mandu.
Naize litou li nwa mezi a man`ata ili nto ye tisa kuli mane bayahi bano lekanga disulu ye n`ata ni kufita tokwahalo ya bona.
Balimi bese ba boni likayaman leli swana ki balimi bese ba tutezi mwa libaka ze cwale ka Omakange ni Ongandjera ili minzi yeli kwa museto wa Kunene ni Omusati, ka mabaka a museco wa libaka za mafulisezo zesa bonahala.
Tjimhiva na kile a bulela kuli nihaike butata bo bwa litou mwa sikiliti ki bwa kale, silimo se ki likayamana kakuli limbule za mezi ze swana li tusa bayahi ni lifolofolo hamohocwalo ni bayahi baban`wi bene ba kile ba kena mwa minzi ye shelana ni limunanu za bona mwa nako ya linanga ye.
Ma conservancy a man`wi sa tile ni linzila zen`wi za kutusa balimi baba tobelwa limunanu za bona ka mibaka a lifolofolo, sihulu lifolofolo ze ca nama.
Ma conservancy a, a lifa balimi pene ya mashilin`i ka simunanu hamohocwalo ni lisinyehelo za kwa simu.
Ze ni halilicwana hape, haiba kuli tou i bulaya mutu, ba Likolo la Nahen`i ni Bupoti ba fa lubasi pene ye likana N$5 000 ya kutusa mwa litukiso kamukana za sililo.
Haiba kuli folofolo yene kile ya tisa lifu inge i fumanwa, ba Likolo hape bana ni maata a kufa taelo ya kubulaya folofolo ye cwalo ye.
Mwa nako ye swana, ba ban`wi bayahi ba bona kuli folofolo ye cwalo i swanelwa kubulaiwa ni kulekiswa ili kuli lubasi lwa mufu lu kone kufumana sanda kwa ten`i.
“Mwa linako zen`wi mufu ki yena mueteleli wa lubasi yana leka lico mi ha timela u siya munyaliwa ni bana baba ta tokwa tuso,” ne kubulezi Kapi.
Kuzwa feela mingendenge ye shelana ye babalela lifolofolo i mbalamaniswa, palo ya lifolofolo se pahami ni yona mi kacwalo ni kupahamisa lindwa za “mukowa” hala bo kamunu ni zona lifolofolo.
Buka yen`wi yene talima kaza lisitataliso ni linzila za lizwelopili ili buka ye zibahala ka Namibia’s Communal Conservancies ili, kupila ni lifolofolo kuna ni sisitataliso ni matata a lisinyehelo za masimu sihulu mwa sikiliti ze cwale ka Caprivi hamohocwalo ni kutubaka limbule za mezi mwa likiliti ze mwa upa-wiko wa naha.