KATIMA MULILO – Mayemo a butuku bwa HIV a pahami ahulu mwa sikiliti sa Zambezi hala naha kaufela, ao a kopanyize ni bana babashimani bao babonahaza kunyanyala kungisa mupato.
Lipatiso za naha zeo liungekwanga hanwi hasekufitile lilimo zepeli ki likolo la Makete ni Lisebelezo za Pabalelo nako kaufela lisupeza kuli sikiliti sa Zambezi seo sipotelohilwe ki linaha sina ni palo ye kwahalimu ahulu ya HIV mwa naha, yeo iyemi fa lipesenti ze mashumi amalalu ni lipesenti ze silela (37 %) seo silatelelwa ki Oshana yeli mwa lipesenti ze mashumi amabeli ni ze peli (22 %). Mayemo ao atotobezwa ahulu ki mikwa ya baana bao ba fumaneha kuli abasika amuhela taba ya mupato mwa likiliti ze peli zeo. Mayemo a iputezi tutotuna yeo, na patuluzwi cwanunu fa mwa Katima Mulilo ki Nduna wa Likolo la Makete ni Lisebelezo za Pabalelo, Dr. Richard kamwi, nako ya nakwalula simubuso za kunanula mayemo abuikupulelo bwa kungisa mupato wa siina mwa sikiliti sa Zambezi. Ka kuya ka Kamwi likolo la Makete ki ha lilikile ku susueza kukutiseza mayemo ao fafasi.
“Zambezi ni Oshana neliketilwe kuba zona ze peli za pili fa mukoloko mwa kuetelela musebezi wo, kalibaka la mayemo apalo ya zona apahami ahulu mwa tutowati twa HIV ni palo ya baana yeli kwa tasi ahulu kwa kutokwa chiseho ya kungisa mupato. Ki nto ye zibahala, ni kakuya ka lipatisiso ze ezahalanga hamwi kasamulaho wa lilimo ze peli kuzwa silimo sa 1992. Sikiliti sa Zambezi sisiyezi kuba sona sikiliti sa palo yeli kwa halimu ahulu kuamana ni tutowati twa HIV. Buikatulelo bwa baana kungisa mupato wa kalafo butabapala kalulo ya butokwa kwa silelezo ya katowati ka HIV mwa sikilti kuya kwa lilimo za kwapata,” kwa tiseza likwambuyu.
Mungendenge wo swana ni wo ne ungekilwe mwa sikiliti sa Oshana sunda yefelile. Likwambuyu wa Makete u talusize kuli sikiliti silelile kufa mupato kwa palo ya baana ye fitelela likiti ze mashumi ni likiti ze silela (17000) mwa silimo sa 2016 mi Kamwi una ni sepo ya kuli palo yeo ya kona kufitwa kuyona. “Na ziba kuli palo yeo ki pono feela, kono kakuya ka kamaiso yeluna ni yona mwa sikiliti, nina ni sepo yakuli lwakona kuikwanisa,” a bulela.
Buikatuleli bwa kungisa mupato wa siina bwa kalafo i kenyelelizwe cwalo mwa linaneho za silelezo ya katowati ka HIV mwa Namibia kulatela taelo ya makopanelo ki ba Katengo ka Makete ka Lifasi (World Health Organization) ni Katengo ka Lituso ka Linaha za makopanelo (United Nations AIDS Organization) mwa silimo sa 2007 kuli linaha liekeze mupato mwa linaneho za kusileleza tutowati twa HIV. Kamwi azwelapili kutalusa kuli kalulo yeo neinyatezwi ki kashandi (Cabinet) ki seo sitisize Mueteleli wa naha Hifikepunye Pohamba kukwalula simubuso mwa Nambia taba ya mulao wa mupato wa baana mwa silimo sa 2010.
“Mwa kweli ya Muyana (August) silimo sa 2009 ne lukwaluzi tiko ya mungendenge wa buikatuleli bwa kungisa mupato wa siina wa kalafo mwa lipatela ze tuna za Windhoek Central ni Oshakati mi mwa nako ya cwale, palo ye fita fa likiti ze lishumi ni likiti ze supile ni miaanda ye milalu ni mashumi amane ka alimunňwi (16 341) za baana kibese ba fumani kalulo ya mupato mwa naha kaufela. Ka kuekeza, babeleki ba makete ba palo yefitelela miaanda ye mibeli ni mashumi a supile (260) kibe ne bafumani lituto za kueza mupato kubupa kalulo ya silelezo kwa katowati ka HIV,” kwa bulela Kamwi. Palo ye lelilwe naha kaufela kufumana mupato wa baana ki 330 128.
Kamwi u talusize kuli kwande asilelezo ya ku yambula katowati ka HIV feela, ki zeňata likabelo za bunde bwa mupato kwa baana bobuswana sina silelezo ya kululuha kwa lilama za mubuli, kululuha litalo kwa mafelelezo a bunna, kunyinyifaza kuyambula butuku bwa cancer ya sisali, mayemo sakata ainelezi a makete a bunna bwa mutu ni kufelisa ku kubuha ni kupazauha kwa mafelelezo a bunna nako ya kusomana.