Albertina Nakale
Windhoek
Liluko Latuto, Zabuikezezo ni Sizo nelili mwasitukutuku, kuikalabela kakutalusa kuli, kuna ni mabaka atisisze mulelo wa kukwala likolo kaputako, nihaike kuli bana balikolo babamwi nebasana ni litatubo zenebaswanela kuinela biki yetatama.
Taba yakukwala likolo kapili kusina kulatelela mukoloko wa nako ya likolo kuswalezi naha fakakoshi, muhupulo onyazizwe ki bashemi babaňata sina bana babona hanebasaswanela kuinela litatubo zabona biki yetatama. Muňoli yainelezi wa liluko, Sanet Steekamp, u ize, hakuna mwana asikolo ya tapalelwa kuňola tatubo ya hae sina litatubo zemwi hanelishimbululezwi Labutanu lelifelile, kamo zemwi neli kashelizwe mwanako ya sikolo hasitakwalula. Liluko halisikafa libaka lelitisize kuli likolo likwale kakuitahanela. “Kulemuhiwe kuli, kuitahanela kwakukwala likolo hakuna kufenya baluti ni banabalikolo, sina likolo haneliswanela kukwala ka 26 Lungu mi baluti bona kala 28.
Kwa kikutalusa kuli, likolo litahanezi kukwala kamazazi a malalu kufitela monekuswanehela,” kwa talusa Steekamp. Kuikalabela kutile kalibaka lahakanyeho yenebile teni kwabana balikolo ni bashemi kataelo ya kukwala likolo ni maino abana balikolo kakuitahanela kufitela monekuswanehela.
Taelo nelyanganisize babaňata sina haneifilwe Labubeli ni kusiya bashemi ni bana balikolo baomile mati mwahanu, kakuba ni lipuzo zenesina likalabo. Bana balikolo mwa sikiliti sa Khomas banebaswanela kuinela litatubo zabona za sikuwa ni sibulu zakuteleza ni kuňola Labulalu ni Labune biki yetaha nebabile ni hakanyeho yetuna. Taelo kuzwelela kwa liluko neli yakuli likolo ni libaka zamaino abana balikolo kaufela mwalikiliti likwaliwe.
Taelo hape netalusa kuli, sikolo kaufela sesina ni litatubo zelelezwi kuňoliwa biki yetatama, nebaelelizwe kuchinca mazazi abona alitatubo kubona kuli litatubo kaufela zafweka Labutanu lelifelile. Italusa kuli, kuitahanela kukwala ki kwabana balikolo feela, kamo baluti bona baswanela kusebeza kulatelela linako zasikolo. Hape nekusalaezwi kuli, baluti bazwelepili kufeleleza misebezi yesiyalezi ni kubakanyeleza misebezi ya sikolo asikwalula.
Mushemi ya nabilaezi, yanasatabeli kutungululwa falibizo, na ize, basalyangani sakueza, kataba yakuli munyana hae wa musizana wa sitopa sa grade 11 fa Jan Mohr High School naswanela kuinela tatubo ya sibulu biki yetatama Labulalu. “Litatubo za sibulu kwa Jan Mohr likungulezwi kwatuko, mi kilinepo zamufuta mani zelutabe luamuhezi? Tuto yaluna kiyamufuta mani? Ki ya mayemo amaswe ahulu,” atalusa. Ba New Era, bana ni buniti bwakuli sikuwa ni sibulu sa kuňola ni kuteleza sikungulezwi kwatuko malobanyana. Bana balikolo ba Grade 8 ni 9 bataluselize New Era kuli muluti yomuhulu wa sikolo sabona, Clemens Kloppers ubataluselize kuli lituto zabiki yetatama liyemisizwe, kusina kutalusa kuli litabe liňozwi lili. Kloppers u taluselize ba New Era kuli, litatubo kaufela zesasiyalezi neliswanela kuňolwa Labutanu. “Litatubo kaufela liswanela kufela Labutanu. Biki yetaha lutabe lubile fela ni mapampili amabeli, sikuwa ni sibulu, zakuteleza, kono kiza kalulo ya nako ya sikolo hasikwalula. Nako yetatama ya sikolo ina nimusebezi omuňata, mi kiya nako yekuswani ni kuli kiya butokwa. Lunolofaleza baluti musebezi,”a talusa.
Kitaba yesasiyezi isina kalabo, ya kuli kikalibaka mani bana balikolo habasaswanela kuinela litatubo zabona hasikwalulwa zeo nebaswanezi kuliňola cwanuňu fa. Steekamp u ize, hakuna mwanasikolo yataba ashutile kusaňola tatubo sina hanekubile nilitukiso ni likiliti kaufela. Habuziwa kazabaituti banebaswanela kuinela lituto zabona biki yetatama, atalusa kuli, lituto zecwale ka sikuwa ni sibulu, ki zakuteleza ni kuňola mi lisebeliswa kushimbululela muituti kuya kwapata kacwalo halitokwi kubala ahulu. Kwa baituti babafenyizwe ki mezi a munda babacwale kaba likiliti zabo Zambezi, Oshana, Omusati ni Ohangwena, likolo litazwelapili kufeleleza litatubo zabona. U zwezipili kutalusa kuli, likolo zena ni mingendenge yakukwala masuba monebasiyalezi nizona litazwelapili. Steekamp uzwezi-pili kutalusa kuli, likolo haliezangi litatubo mwa Lungu kono baluti bachekanga feela baituti kubona kapa bana nizibo, liseli ni kutwisiso mwalituto zebaezize mwalikweli zetalu.
“Bashemi basike baba nilipilaelo. Lulikile kuikopanya ni bazamaisi batuto mwalikiliti kaufela. Mwa Khomas, litatubo nelilelezwi kufweka Labutanu (kachenu). Litatubo zenelisizwe kwapata mwa Khomas neli kuezeza bana balikolo kuli bapatehe kamo inze bali falikolo. Kono selutalusa kikuli, lupunduluzi mukoloko wa linako zaluna zasikolo, hakuna tuso yabana balikolo kusiyala bali falikolo Lamubulo, Labubeli ni Labulalu.” Na ize, kwa mulaho likolo zemwi nelitalimani ni likezo zakulobaka lika ni likezo zakuikezeza kwabaituti habalumelelwa kuina balikolo hasebafelize litatubo zabona ni kutalusa kuli, haiba kukaba ni baituti babakabe babile ni butata, sikolo siswanela kuikopanya ni kamaiso ya tuto mwasikiliti kufumana tatululo kwa mayemo ao.