Albertina Nakale
Windhoek – Limembala zeñwi zandu yamilao yabubeli, ili mokutezi limembala za kopano ya Swapo, banyazize masheleñi atandabale (masheleñi afiwa mahala) mi babulela kuli kwapili akatisa likayamana. Kanako yamusulo wasilimo sa 2018/2019 muuso nofile Liluko la Kufelisa Bunjebwe ni Babalelo ya Sicaba, masheleñi afitelela bolulelule babalalu, mi kalulo tuna yamali awo aya kwababalelo ya sicaba. Limembala zandu yamilao yabubeli kanako yakukandeka hala musulo waliluko, neba nyazize taba yakuli musulo tuna wamusulo wamuso uya kwababalelo ya sicaba, ni kusiya kulenga, kwalineku lakutisa lipisinisi zalizwelopili.
Kuzwa silimo sa 2016, batu babato eza likiti ze 195, ili mokuna nibasupali babafita fa likiti ze 159, nibatu babaeza likiti ze 35, babana nibuanga nibuhole, neba ñolisizwe kuli bano amuhela mali atandabale kwamuuso. Nombolo yeo itekezwi kuhula silimo se. Bane balwanezi naha babase basupezi babañolisizwe, lindiala nibanana baba saipumaneli nibona ba amuhela mali amahala kwamuuso. Membala wakopano yamuuso ili muyemeli wa silalanda sa Engela, Jason Ndakunda, naize kuna “nimali aya kwa tandabale amañata” mwanaha Namibia.
“Aswana sina likeleke zeyema fahala busihu. Kuna nimali afiwa mahala amañata ili awo nihupula kuli nako hainze iya haluna ku akwanisa. ‘Anya hahulu libulukelo zamuuso kusiya hakuna,” nabulezi. “Hamukatalima balwaneli batukuluho babase bapumuzi, muuna ni musalahae kibalwaneli batukuluho. Mi kuna nibanana mwandu iliñwi babapepilwe kwabashemi baba sabeleki. Kusana nibalwaneli batukuluho bane basebeza mwamuuso mi kaufela bapumuzi famusebezi, nibona ba amuhela mali kuzwa kwa GIPF.
“Kanako yacwale ba amuhela abusupali mi muñwi ni muñwi ufumana N$6,000 kakuba mulwaneli watukuluho. Baikulu nibona bafumana N$2,000 kapa N$500 ka kweli. Lisuba le luka likwala lili, haiba batu ba babapila hande bafumana mali amahala kuekeza famali abona?” nekubilaezi muyemeli. Una nimaikuto akuli naha Namibia ikaba naha ya mali akufa feela, ili mo batu bapila famali amahala haiba mokuezezwa fa inge kuzwela pili. Bayemeli babulela kuli milelo yanaha yakutisa zwelopili yeswanasina pono 2030 haina kufitwa kuyona haiba batu inge baitinga famali apabalelo ya sicaba.
Nazwezi pili kutalusa kuli lika zecwalo likatisa kuli babanca basike batokomela tuto kuli bafumane misebezi kakuli baziba kuli bakafumana mali amahala. Naelelize kuli mali amañwi afukuzwe mi naekelize kuli kuna nitokwahalo yakuli muuso utalime famali apabalelo yasicaba amañwi. Membala yomuñwi wa kopano ya Swapo ili muyemeli wa silalanda sa Okatyali, Joseph Mupetami, na elelize kuli liluko la bunjebwe licincwe kuba Liluko la Kufelifa Bunjebwe, Kutisa Misebezi ni Pabalelo ya Sicaba, ili kuli kulwaniswe bunjebwe nikupahama kwakutokwa misebezi.
“Hamukoni kufelisa haiba hakuna semu eza, musatisi misebezi. Ne ikaba tatululo yende yakutisa misebezi,” nabulezi. Mupetami naize na amuhezi lipiho kuzwelela kwa sicaba kuli haba tabeli taba yakufa batu lico mahala ili kalulo yapanka yalico. Naize ulumelelana nimaikuto asicaba kakuli kalulo yeo itisa kuli batu baitinge hahulu kwa muuso. Naize panka yalico ibizwe “panka yalico zakubelekela”. Ili yabulela kuli iswanezi kuba kuli batu baswanezi kubelekela lico isi kufumana mahala sina mokuinezi cwale. Naize batu seba sweli kuzwa mwalibaka zamatakanyani nikuya kwa muleneñi kwa Windhoek kokuna nilico zamahala.
“Nenili kwateñi hane bafa lico. Nebali ko inge baluluezela lico. Batabile. Kasamulaho akufumana lico batama musipili kuya kwa Chotto kapa kaufela kobazwa,” nabulezi. Mwasilimo sa 2016 muuso notisize panka yalico kakuba kalulo ya mulelo wa Harambee, ili kalulo yese konile kutusa batu babashebile babafita falikiti zemashumi amabeli, baba amuhela lico ka kweli. Mupetami naize liluko liswanezi kuisa muleo mwalikiliti kaufela, ili kokuna nitokwahalo yalico kono batu baswanezi kubelekela lico.
“Baba sakoni kubeleka baka tuswa, kono baba kona baswanezi kubelekela lico zeo,” nabulezi. Kono membala wa Swapo ili muyemeli wa silalanda sa Mankumpi, Lukas Muha, naize kubateñi kwa liluko mwabunca bwalona ku utwiwa kibabañata. Naize basupali babafitelela likiti ze mianda neba lemuhilwe ki muuso kuli neba amuhela mali atandabale ili kalulo yeswanezwi “kulumbwa”. Buñata bwa limembala zandu ya milao neba elelize kuli muuso uswanezi kutaha nimilelo ya kubukeleza lico ili kuli kufeliswe kufa feela lico. Neba kupile hape liluko la kufelisa bunjebwe kuli lifitele kwapili mwakulemuha mibisi ya bunjebwe mwanaha ili kuli batise litatululo zeswanela.