Nuusita Ashipala
Ongwediva-Liluko lelibona zalitikanelo mwahali abaana ni basali ni bukamuso bwabanana likabe libile ni mazazi a mashumi ka-aketalizoho kamashumi amane kubatisisa zamanyalo haezahala kubabafokola kwalilimo ni kufumana tatululo kuzona likezo zeo.
Lipatisiso zetatateka pili Mbuwana isikafela kale unumwaha lilibelezwi kufumana mabaka atisa mikwaye ilikuli liluko likone kufumana tatululo. Sibuwabuwi wa liluko lalitikanelo mwahali abana ni basali, Charlie Matengu uize, lipatisiso litapatulula mayemo amanyalo kubabanyinyani hala naha sina liluko halisina palo kabutungu mwanako ya cwale.
Uize, palo yebana niyona mwanako yacwale haisali yona hande mi likezo za manyalo mwahali abanana ni basali kikaleliekezeha ahulu mwa likiliti zecwale ka Kunene, Zambezi ni likiliti zepeli Zakavango. Manyalo abanana mwahali amushobo wa Mahimba mwa sikiliti sa Kunene kinto yezibahala kuli alumezwi kasizo kono mwalikiliti zemwi manyalo kubabasafokola atiswa ahulu kimukwa wa bunjebwe mwamalapa.
Katengo kamachaba kwamusulo wa mali wabanana (United Nations Children Fund, UNICEF kabukuswani) katalusa kuli, banana bapalo yefita fa 5400 banyalisizwe kalinawenga kakuya kasizo. Kuzwateni, palo ya naha yenetumusizwe mwa 2011 netunguluzi kuli bana babasizana balipesenti zefita fa mashumi amabeli kabasilezi bafumanehanga kubanga familwalo basikakwanisa kale lilimo zelishumi kazesupile nisilisimwi. Lipatisiso zacwanuńu fa zaba New Era lifumani kuli bashemi basweli kunyalisa bana babona babasizana babafokola balilimo zeketalizoho zakupepwa kakuya kasizo sasichaba sa Ovahimba mwasikiliti sa Kunene.
Nihaike kuli mukwa wo ulwanisana ni mulao wa mubuso otalusa kuli, lilimo zelumelelwa kumutu mwabuikupuleli kilishumi kazesupile kuya kwahalimu. Matengu utalusa kuli, bafumana ahulu butata bwakuzekisa lifosi zamufuta wazeo kalibaka lakuli sichaba hababihi litaba zamufuta wa zeo kono nibona balihatahata. Kono taba yetotonisa ahulu liluko kiyakuli, sichaba nisona sikuzisanga babatalimani nibutata bo kakukapekwa mabasi abona mashelenyi. “Halubatisisa kufumanehanga kuli, sichaba sifumana butata bwakupatulula litaba ze kalibaka lakuli basaba buikalabelo kupatulula mupilelo wa sizo sabona, sihulu mwasikiliti sa Kunene,”kwa talusa Matengu.
Ukupile sichaba kuiponda mwalipatisiso zekakona kutusa liluko kusebeliswa kulwanisa mukwa ofosahezi mwahali asichaba. “Lipatisiso ze kizabutokwa kwa liluko, kalibaka lakuli litafa palo kabutungi ya manyalo kwa banana babasafokola mwanaha. “Litalupatululela kakutala kafo butata buzwelela teni, kalibaka lakuli taba nitaba itatatuluswa kakuya kamayemo ayona,”kwa talusa Matengu. Nihaike kuli, minahano mwahali kapa mipilelo mwasichaba kiyelufa ahulu butata, kono nihakuli-cwalo liluko litapateha kuluta ni kutaluseza sichaba mikwa yefosahezi yasizo kungelela-cwalo ni litaba zamanyalo abanana. Uize, liofisi zahabo litusanga kuombaomba babakenanga mwalikayamana zakuhapelezwa kukena mwamanyalo inze fasafokola kono habana maata akusekisa.