WINDHOEK – Balimi babansu ba banze ba kena mwamusika wa bulimi tota bwa litekisano ze pahami ni kufita, hala bona limembala za Ndu ya Milao, neba kile ba ungula kosi ya sunda iliÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±wi ya kamo kubabalelelwa limunanu. Kosi ne swalezwi mwamu-leneÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±i wa Windhoek. Kosi ne kilwe ya fiwa kiba Agrifutura ka mulelo wa kutisa balimi babansu kwatuko ni lizwelopili kaufeela za mifuta ya kamo kulimelwa ka lise-beliso ze zwezipili. Hala baituti ba kosi ye, ne kuna ni Ngambela yo Muny-inyani wa naha ili mufumahali Libertina Amathila, Lik-wambuyu wa Likolo la Mubu, mutompehi Jerry Ekandjo, mufumahali Clara Bohitile ya cilaukile mwalitaba za lipo-litiki, Hans Boois hamo-hocwalo ni Likwambuyu wa Kozo ni Silelezo, mutompehi Peter Tsheehama ni balimi ba baÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±wi ba ba tabela kukena mwamusika tuna o. Limembala ze silezi zeo kaufeela za Ndu ya Milao zene kile za ituta kaza kosi yeo neli kile za leka masimu-tuna cwale-cwale hamohocwalo ni limunanu ka nzila ya munge-ndenge wa mubuso wa kufa mashiliÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±i a ‘kaloba’ a kuitenga mwamisebezi ye cwalo kwa-bayahi bene ba kile ba kungulelwa kwatuko sapili. Hana bulela ni mutende o wa New Era, Ngambela yo Munyinyani yana kile a leka simu-tuna mwasilalanda sa Nina mwasikiliti sa Omaheke naize, kosi ne kile ya mufa liseli la lizwelopili ya milimelo ye zwezipili ye kona kutisa kutulo sakata. Hakupanywa ni linako ye felile, se kubonahala hande kuli buÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±ata bwa basali se banze ba kena mwabulimi tona bwa masimu a matuna a lela kutulo ye bonahala hande. Kakuya ka Ngambela yo Munyinyani, kosi ita tusa mwazibo ya kubona kuli batu ba mwamasimu ba ziba kaza kamo ba konela kucimbulela kutulo ya bona ka sebeliso ya limunanu hamohocwalo ni limbule kaufeela za mwa-masimu. “Mwanako ya cwale seni ziba kamo ni konela kuswalela ni kubabalela simu yaka ka linzila sakata, ka mutala likomu ze tokwahala kwa poho iliÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±wi ni linzila za kamo mutu a kona kunanululela palo ya likomu mwahalimu ka linzila zeÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±wi ze zwezipili,” Amathila ya kona feela kufumana nako ya kulima ni kusebeza fa simu-tuna ya hae mwamazazi a lipumulo kapa la pelekelo ni la sunda kakuli mazazi a hae kaufeela a sunda ki a kupateha tota, ki yana bulezi manzwi a. Mwanako ya cwale, Nga-mbela yo Munyinyani u lima katuso ya lingu ni likwata ze 14 ya likomu fa simu. “Ne nina ni Ngu iliÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±wi ya muuna fa palo ye likana 80 ya Lingu ili nto yene I sali yo hande ha kuamwa za kutulo sakata,” na ekelize. Hana bulela ka kuseha, Amathila naize neli kwabu-tokwa luli kuli a tise Lingu za muuna ze ÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±ata fa simu kuli kube ni kutulo sakata kwa-mafelo a lizazi. Ka manzwi a swana, mu-fumahali wa Likwambuyu wa Likolo la Mubu, mufumahali Loide Ekandjo ni yena naize na tabisizwe kika mo yena ni mulatiwa wa hae banze ba sweli kuno limela fa simu-tuna ya bona ye zibahala ka Voor-uitgang mwasibaka sa Hoch-veld. “Ni kona feela kusebeza fa simu ya luna mwalinako ya lipumulo. Neni li muluti sapili pili ni sika kena kale mwa-pisinisi,” ne kubulezi muifu-mahali Ekandjo, yana kile a ekeza kuli ka tuto ni liseli lene li kilwe la nopwa mwakosi uta sebeza katata hahulu kuli ba kone kunanula palo ya limunanu mwahalimu. Yana kile a swala fa manzwi a swana hape neli Likwambuyu Ekandjo yana kile a bulela kuli kakuli kuna ni likwata kwata za mazumelo a shelana fa simu, u lela kufetula silalanda se siÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±wi sa simu mwasibaka sa mazumelo sihulu ha kubulelwa za kwinano ya muzumi-tuna sina kuzuma ni kona hase kubalela kuba nto ya butokwa fa simu ili nzila sakata ya kusebelisa mubu ka nzila ye swanela. “Lu inzi mwanzila ya ku-fetula silalanda se siÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±wi sa simu mwasilalanda sa mazumelo a lifolofolo kamukana ze fuma-neha mwasimu ka kulatelela palo ya zona,” ne ku kile kwa-toloka Likwambuyu Ekandjo ya tabela kukena mwabulimi bo bu swana muta a siya misebezi ya hae kaufeela ya litaba za lipolitiki. “Kubonahala kuli buÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±ata bwa balimi ba bansu basa itengile hahulu mwamilimelo kaufeela ya sizo ye sina hahulu kutulo sakata. Ki kafo milimelo ya cwale ye mwamasimu tuna kiya butokwa sihulu kwabatu ba banca mwamasimu a.” “Kakuli ni mutu yo munca mwakulima masimu a cwale ka a mwalifasi, ki kwabutokwa hahulu kuli ni itenge mwalituto kapa ona makosi a swana. Kuna neli nto ya butokwa luli,” ne kubulezi Peter Tsheehama, Likwambuyu wa Kozo ni Silelezo kasamulaho wa kuamuhela cetifiketi ya hae la bulalu sunda ye felile. “Haiba kuli una ni simu, u swanela kuhupula za kukena mwamisika-tuna ili nto yende luli. U swanela kuba ni lito-kwahalo kaufeela sina kamu-tala kamo uta sileleza likomu za hao kwamatuku, mufuta wa lico ze tokwahala ka zibo ya linako,” Likwambuyu Tshee-hama na tolokile ka kuekeza kuli neli lwa pili ku yena kukena kosi ya mufuta wani. Tsheehama yasa limile lilimo ze ketalizoho ze felile, una ni simu ya butuna bo bulikana 2000 hectares mwa-silalanda sa tolopo ya Otji-warongo ni likomu ze likana 200. Balimi ba baÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±wi ba ba sweli kukena mwamusika cwale ba ba cwale ka Joel Namboa ni Fenastus Hoeseb neba kile ba ituta mifuta-futa ya kamo manaka a likomu a konwa kulilimanisezwa ni kamo kukonelwa kuli kufumanwe lipoho sakata mwamilaka. Hana kile a bulela ni mute-nde o mwanako ya maungulo a kosi, Yo Muhulu wa Agri-futura yana kile a bona za kuo-ngaonga kosi ili mutompehi Collin Usurua naize kosi ne zamaile hande luli sina hane I kile ya swala fa mifuta kaufeela ya misika sakata. Libaka tuna leo lene li tisize kuli kumemiwe limembala za Ndu ya Milao neli kuli ni zona lizibiswe kapa kufiwa tuto ni liseli ya kamo litekisano kamukana linze li zamaela fa musika sina ni zona limembala halina ni masimu a matuna ni zona. “Haukoni kusebelisa lise-beliso ya simu ya sizo fa simu tuna ye lela za kutulo sakata haiba kuli mwanako ye swana unze u sweli kuno lifa mashiliÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±i a ‘kaloba’ ana lekile simu. U kona cwaÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±i kulifa mashiliÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±i ani haiba kuli mubu ni limunanu inge lisa babalelwi hande,” Usurua na kile a buza. Na ekelize kubulela kuli kusa swanelwa kufiwa liseli ni lituto za kamo limunanu li swa-nelwa kuutelwa sina limunanu kapa zona likomu hali sa ta-limelwi feela fa liteko za teÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±wi kono za sibupeho ni mufuta. Se kuutwahezi hande-nde kuli lituto zene kilwe za fiwa lita tusa buÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±ata bwa balimi ba banca kaza kamo masimu a kona kuswalelwa hande isi kuasiya feela inge asa itusiswi kuli mane kwamafelo a lizazi ha sana minuno kaufeela ya kutulo sakata. “Balimi banze ba fiwa mashiliÃÆ’Æ‘Æ‘ÃÆ”šÃ‚±i a kaloba a kuleka masimu, kono ha lu sika lumelwa kale zebe kaza kutulo sakata kaufeela kwamasimu a,” Usura na bulezi. Usura na kwalile ka kutazeleza kuli lizwalo lene li kile la supezwa ki limembala za Ndu ya Milao neli supelize kuli limembala lina ni takazo ni lizwalo la kuituta mifuta ya kulima hande ili mifuta ye minca. Kosi ye swana ya balimi ba banca I mbalamanisizwe mwakweli ya Muimunene silimo se.