PONO ya naha Namibia ya silimo sale ya 2030 sei bonahezi kuli mwa lisupo zen`wi kutwa i hana kubonwa kakuya ka lipatisiso.
Hala lisupo zen`e kile za patalazwa ki sisupo ya bupilo mwa naha ili sisupo sene si kile sa supeza kuli bupilo mwa naha sebu kutezi fafasi mwa lilimo kaufeela ze felile.
Kakuya kaze, kutwa kunga lilimo hape fahalimu ya pono ya 2030 kuli lika kamukana sihulu fa sisupo sa bupilo kuli li kutele hande fa maemo sakata.
Seku patalalizwe kuli haisi mwendi mwa silimo sale sa 2045 kona bupilo bwa bayahi ba naha ha buta bonahala kuli mwendi buta pahama hande ni kuyema fa maemo sakata.
Pili silimo sa 1991 si sika bonwa kale, mazazi a bupilo mwa naha a bulelwa kuli na yemi fa maemo sakata.
Mazazi a bupilo na kilwe a pimwa kuli na yemi fa lilimo ze 61 kakuya ka mutayi wa katengo ka macaba, ili mutayi o zibahala ka United Nations Development Programme., UNDP.
Kakuya ka mun`oli yo mun`wi yana kile a n`ola kaza piho ye kaufeela, ili mutompehi Sebastian Levine, kuta nga lilimo ni lilimo ili kuli naha i kone kubona pono ya mazazi a bupilo a mwa lilimo za kwa mulaho pili silimo sale sa 1991 sisi ka esha kale.
Mwa nako ya cwale, bupilo bwa naha bu yemi fa lilimo ze 49 ha kakuya ka pono ya 2030 nebu swanela kuli bu kone kuyema fa lilimo ze 69.
Kakuya ka Levine, kulilimana fafasi kwa bupilo kuna ni maemo maswe fa lizwelopili za naha sihulu hakuamwa za lituto za mabasi, mashilin`i hala zen`wi.
Ka kuekeza kuze, na kile a bulela kuli pene ya naha hamohocwalo ni misebezi ni hane nze li nanuha hanyinyani cwana, bunjebwe bona bunze bu zwelapili kupahama.
Mwa manzwi a hae uli, bupilo bwa naha bunze bu kutela fafafsi kakuli butuku bwa HIV/AIDS ni bona sebu pahami ni kufita.
Piho yene kilwe ya patahalazwa sunda ye felile hane kuhupulwa ni kutabelwa lizazi la lifasi la kulilimanisa bunjebwe ne kile ya patalaza kuli kuna ni kusa likanelela ahulu mwa lizwelopili za bayahi ba naha, likiliti hamohocwalo ni mishobo ha kuamwa za lizwelopili.
Kakuya ka piho ye swana yona ye zibahala ka Human Development Index (HDI), Khomas ni Erongo ha kutalimwa kaza mipilelo kize pahami ahulu haa likiliti ze cwale ka Kavango ni Ohangwena kize kutezi fafasi.
Kakuya ka lisupo kaufeela za piho, libaka za matakanyani kize sa ezi hande mwa linzila kamukana ha kubapanywa ni libaka zeli mwa tolopo.
Ze ni halilicwana, limbule ze shelana ze amana ni bupilo ni mipilelo mwa likiliti ze cwale ka Erongo, Karas, Otjozondjupa, Omaheke ni Kunene, seli nanuhile hanyinyani mi hape likiliti ze swana, seli boni kukutela fafasi kwa mazazi a bupilo bwa bayahi.
Mushobo ono kilwe wa patalazwa kuba o iketile hande hanyinyani ha kuamwa za mipilelo mwa naha kakuya ka piho, ki mushobo wa bayahi baba bulela si German ili bayahi bene ba kilwe ba bapanywa kwa bayahi bapila mwa linaha ze cwale ka Sweden kapa Canada ili linaha ze pahami ha kuamwa za mipilelo sakata mwa lifasi ni kufumaneha mwa (Top 10) ni kufita ni naha German.
Mwa nako ye swana, kuna ni bayahi ba mushobo wa maKhoisan kapa bona makwengo, ili bao neba kilwe ba bapanyiswa mipilelo ya bona kwa mipilelo ya mwa linaha ze cwale ka Eritrea ni Rwanda ili linaha ze fumaneha mwa linaha za lifasi ze mashumi a mabeli (20) ze taluswa kuli mipilelo ya zona i kutezi ahulu fafasi mwa lifasi.
Piho hape ne kile ya supa kusa ikanelela kwa mipilelo ya bayahi ba siina ni basali, ka kusupa kuli mipilelo ya basali mwa linzila ze shelana i kutezi ahulu fafasi ha kubapanywa ni baana.
Levine na kile a tiiseza kuli naha i swanela kuswalisana ni kutiisa mingendenge kamukana ya butuku bwa HIV/AIDS mwa naha, ili kuli ku konwe kutusa bupilo hamohocwalo ni kuleleka kuyambukelana kwa butuku tuna bo.
Na kile a kupa musulo wa lizwelopili mwa likiliti zesa ezi hande kuli uno bonwanga hande mi mane ni kuekezwa ili kuli likiliti ze cwalo li kone kuzwelapili ni zona.