MUNGENDENGE wa kulimela naha ye lico ono swanela kuli u lilimanise hanyinyani lukupwe ni kubeya naha Namibia fa mafulo a kuba sizuma sakata sa lico u taluswa kuli ha u zamai hande sina kamo mubuso ne u tabelela. Nihaike mungendenge kaufeela se u tatekile kale, ha kusupakwa ka misebezi ya makopanelo (ma projects) ye shelana ya mwalibaka za naha, mashilin`i ni mubu hala lisitataliso zen`wi kize ta tisa kuli mane pono ya mubuso ya kubeya mubu wa mahekitasi a likana 27 000 fa njimo ka kutulo ye swanela mwalilimo ze lishumi kaze ketalizoho ze taha mwamimpanda. Lipatisiso zene ezizwe mwasilimo sale sa 2003 neli unguzi kuli mungendenge uta ca pene ye likana N$11.2 billion kuzwelela kwamubuso ni tutengo totu shelana twa naha twa kwatuko. Mungendenge tuna o, u lelelwa kumbalamaniswa mwalibaka ze kwatuko ni linuka tuna za naha zesa omi ili linuka ze cwale ka Lyambai yona Zambezi, Orange, Kavango, Kunene ni Kwando. Mwanako ya cwale, ba mubuso banze ba sweli kutalima maneku a kamo ba kona kufumanela pene yen`wi ye tokwahala kuli mungendenge tuna wa njimo o ni mingendenge nyana ya mungendenge-tuna o, li konwe kumbalamaniswa sina kamo kulelezwi. Mubuso u talimezi kwanaha Germany ni naha China kuli li kone kutusa kapa kun`ambekela fa pene ye kulubelwa kuli I yemi fa N$23 million ye swanela kuitusiswa kwamaprojects a likana lishumi ni a ma lalu (13) a lelezwi silimo se kuisa kuse si taha, kakuya ka caziba wa njimo mwaLikolo la Njimo, mutompehi Tertius Basson. Isi feela pene kono mifilifili ya mubu ni yona I taluswa kuli ina ni tiyeho ha I tatululwa, ili nako yeo Basson na konile kupunda kuli I kona kunga silimo kaufeela baken`I sa linaneho ze iputezi kuyona mifilifili ye ni kutisa kuli milelo ya kulima I sike ya tateka silimo seo mwasibaka. Ka kuekeza kuze, Basson naize nihaike maproject a cwale ka Etunda ni Shadikongoro ana kile a tateka sapili ku sika mbalamaniswa kale mungendenge wa cwale o, ma projects na kilwe a biziwa ni kulumelwa zebe kaza mulelo ni pono ya mubuso ni kua laela kuli a cince milelo ye sikai kuona ili nto yene ngile nako kwakutatulula ni kufita hande kwamaungulo. Mwamanzwi a hae, Basson na bulezi kuli balimi baba shelana ba mwamingendenge ye bana ni milimelo ye shelana, ba swanela kulutwa liseli sakata la kulimela mashilin`I ni palo ye pahami ya naha ni kuzibiswa kaza limbule ze tokwahala kaufeela kuli kutulo ibe hande luli. Se kuzibahalisizwe hape kuli zwelopili ya mungendenge o swana mwasikiliti se sina ni maata ni meeto a sicaba hakuamwa za lizwelopili ze swana, Caprivi, ha si ezi hande mi misebezi kaufeela ya zwelopili ye, inze I zamaya ka bunya luli kalibaka la kusa ‘ziba’ hande kaze ezahala ni ze tokwahala luli. Se ku zibahalisizwe hape kuli mwendi mukopano o swelwi kuno ongaongiwa ki ofesi ya Mubusisi wa sikiliti uta tusa bayahi. Kusenya hanyinyani hande se ku bonwi mo ni mwani kwaprojects a cwale ka Etunda, Ndonga Linena, Kalimbeza, Aussenkehr ni Tandjieskoppe. Tiyeho ne bonwi kwaKalimbeza Rice Project baken`i sa matata a mulilo wa magesi pili ba NORED ba sika cimbula kale ntambo ya mulilo kwasibaka sani kuzwelela naha Zambia. Mwanako ya cwale, ba mubuso ba litezi feela licaziba zeta zwa naha Vietnam fahala silimo se kuli lito tusa kamo kulimelwa hande laisi (rice). Sibaka si apesizwe ki mezi mwanako ya cwale mi kulitezwi feela akalezo ya kamo munda uta bweshafaza kapa kuhatakela project yani. KwaEtunda ni kona misebezi hai zamai hande kasamulaho wa bukeshebisi bo bun`wi ni haikenge ba Agribank neba tilo kena mwangoma ni bona ka tuso ya ‘kaloba’ kuli mungendenge u nanuhe. Katengo kaka zibahala ka Green Scheme Agency kene ka kilwe ka bupwa ki mubuso mwasilimo sale sa 2003 seka kupile baikoneli ka litokwahalo ze swanela kuli ba tateke ni kulima kalulo ya bu ketalizoho ni silezi ya kwaEtunda ni Ndonga Linena. Kwaproject ya Tandjieskope ku lelezwi lizwelopili mwasilimo sale sa 2008 kasamulaho wa buitukiso ni milelo sakata. KwaAussenkehr kona neku bihilwe kaza kutulo sakata ili ko lisebeliso zen`wi neli kilwe za huliswa ni kulekiwa. Baituti ba 35 ba Mashare Irrigation Training Centre bata fiwa mapampili a bona a tuto mwakweli ya Muimunene ni kufiwa mubu wa kulima kwamaprojects a swana a man`wi. “Baituti baba ta eza hande kiba bata fiwa mubu wa kulima,” ne kubulezi Basson.