Stefanus Nambara

NZINZE – Hakitaba ya kazazi kuli mwanana walilimo zelishumi kazene ubabalela banabahabo, haiba ni yena utokwa pabalelo. 

Kono kona bupilo bwa mwanana kuzwelela kwa munzi wa Nzinze mwasikiliti sa Kavango ya Wiko, mwasilalanda sa Musese, ili ya babalela banabahabo kasamulao bashemi babona ba ba siya kuli baiponele kusina kutemuna. Bana ba basizana bamba iliñwi bana ni lilimo ze 17, 14, 12 ni zelobañwi. 

Milao yanaha Namibia iteñi inge Mulao wa Pabalelo ya Banana, ili otiiseza liswanelo za banana kungelela cwalo ni kufumana lico, malobalo, litino ni pabalelo ni silelezo hala zeñwi. Mulao uzwelapili kutalusa kuli kitukelo ya bashemi ni ba ba baleli kubona kuli liswanelo zeo za talelezwa. 

Kono liswanelo za banana ba ba bulelwa li lobilwe. Batalusa kuli ndata’bona naba siile lilimo zelobañwi zefelile. Ma’bona yena ubulelwa kuli nafundukile mwasilimo sa 2020, mi nailo kuta cwalecwale kuto puluha, niku ikela hape. Mwakutondahala kwabashemi babona walilimo ze 14 ufetuhile mushemi wa banyani bahae, mi muhulwanahae, ili shushu, upila hahulu kwamaino akwasikolo. Bapilela fakufiwa lico ni kuipeleka, nekubulezi bayahi bane ba bilaela. Kusina ya ba ba balela batalimani ni kukubyaniswa ni kubitelelwa.

“Banana ba baina banosi mwandu ya masenke, sikwalo hasi kwali hande, bashimani batahanga mwateni,” nekubulezi muyahi yana bilaela yana salati kutungululwa, mi naize banana haba buziwa balila feela. Nabulezi hape kuli muuna yahulile mwamunzi nakile asebelisa mayemo acwalo ni kufosa ni mwanana walilimo ze 14. Masamaria ba bande kona ba ba sweli kutokomela banana. Mayemo amaswe kuli walilimo ze 17 nakile afumbela kuiponda. Babañwi bakupile kuli muuso uise babalalu kwa maino akwasikolo.

Mubihi walikande nakile alizeza bashemi kaufela ba ba beli, bane baile kwakubata misebezi. Ndata’bona naize ukwa simu mabapa ni Windoko, mi ma’bona naize ufumaneha mwahala Tsumeb ni Otavi. Nihaike habasaliyo hamoho, neba latuzi kuli habatusi bana ba bona, kono haiba kuna ni ba ba kona kutusa ba amuhelwa. Mushemi wasiina nasepisize kuto bona banana mwa viki ye, mi wa sisali naize ukataha mafelo akweli. 

Zeo halili cwalo ofesi yebona za liswanelo za banana ne ezize lipatisiso. “Lumwa muleo wakubañolisa kuli bano fumana masheleñi kwamuuso. Yana ni buhole uka iswa kwasipatela kuli ayo tatubiwa, kuli añoliswe kufumana masheleñi abuhole,” nekubulezi Ndapunikwa Mathias, muelezi kuzwelelela kwa likolo. Naize basweli kuikopanya ni maofesi amañwi kubona kuli banana bafumana pabalelo. Nalumbile bayahi ba munzi kakuzibahaza taba yeo.