[t4b-ticker]

Omagumbo gEsiloshimpwiyu lyAanona Oga Taalela Epato

Home Archived Omagumbo gEsiloshimpwiyu lyAanona Oga Taalela Epato

WINDHOEK Uuministeli wUuthikepamwe wOpaukakwashike-ko-kantu nOnkalonawa yAanona owa gandja omayele komagumbo agehe nenge omahala haga sile aanona oshimpwiyu opo ga kale gi ishangitha nuuministeli mbuka ngele hasho otaga ka tsuwa ekumba. Onkundana ndjika oya holoka konima sho kwa konekwa kutya ope na omahala ogendji goludhi nduka ngoka ge li ompinge niinakugwanithwapo mbyoka tayi pulwa Paveta onti-33 yAanona yomumvo 1960. Oveta otayi utha kutya kape na okanona taka taambelwa megumbo/ehala lyaanona okuninga shila egumbo ndyoka tali wilikwa nokutonatelwa kehangano lyaantu yaheyali nenge yevulithe po, oshowo kutya ehala ndika oli na okukala lya shangithwa paveta. Omagumbo nenge omahala gaanona ogo omalukalwa ngoka haga gandja eyakulo, egameno, esiloshisho nuuteku kaanona yevulithe yahamano nenge aanasikola ye li momuhandjo metonatelo lyaantu kaa ye shi aavali yawo. Omahala ngaka inaga kwatela mo oosikola dhuungomba nenge dhezulonkalo. Omahala gegameno oga kwatela mo iitaasi yopolisi, iipangelo oshowo ehala kehe hali taamba okanona uule womasiku 14 ngoka haga vulu okugwedhwa sigo oomwedhi hamano. Okuza sho Okabinete ka gandja elombwelo kutya iilonga netonatelo lyOveta yAanona yi tulwe miikaha yuuministeli wonkalonawa yaanona okuza kuuministeli wuundjolowele niilonga yonkalonawa yoshigwana, uuministeli wuuthikepamwe wopaukakwashike-ko-kantu owo ngashingeyi wu na oshinakugwanithwa shokunyolitha omahala nomagumbo gegameno lyaanona. Nonando omagumbo ogendji oga shangithwa ongomahangano gooshali kohi yuuministeli wonkalonawa yoshigwana okunyanga nokugongela iimaliwa/omagano nelalakano okugwanithwa po iilonga yagwo, kakele inaga uthwa paveta okuwilika omagumbo nomahala gegameno lyaanona. Epangelo olya kala noku shi endulula kutya lyo itali kumike omahala gegameno lyaanona, ihe molwomaupyakadhi ogendji gopankalathano oshowo uuhupilo wa nkundipala wa taalela aavali yamwe, aatekuli oshowo aakwanezimo, osha ka eta mpoka shi kale sha pumbiwa opo omahala nomagumbo ngaka ga gandje uuteku, ohole, eyambidhidho nesiloshisho kaanona mbaka. Amushanga Omukuluntu mUuminsteli wUuthikepamwe wOpaukakwashike-ko-kantu Sirkka Ausiku omasiku ga zi ko okwa ti omahala ashike 21 ogo ga nyolithwa nuuministeli omanga paushili woyene pe na omahala ogendji ngoka taga tonatele aanona yahamano nenge yevulithe po. Omagumbo ngaka oga kwatela mo 13 moshitopolwa shaKhomas, egumbo limwe moshitopolwa kehe Oshikoto, Otjozondjupa noCaprivi omanga mErongo noHardap mu na omagumbo gaali moshitopolwa kehe. “Uuministeli owa koneka omahala ogendji ngoka inaga nyolithwa ngoka taga wilikwa kaantu koohandimwe,omahangano nenge aantu” Ausiku ta ti, nokugwedha ko kutya omukalo goludhi nduka ogu na iilanduli ya kitakana. Ausiku ta ti kakele kokulonga shaa li paveta pakukaleka aanona mehala ndyoka inali shangithwa, ngele opwa holoka eso nenge oshiponga aatonateli oyo ye na okupulwa shoka sha ningilwa aanona mboka. Omolwonkalo ndjika, uuministeli otau ka tameka niikonga yopashigwana opo omahala ngoka inaga nyolithwa gi ishangithe ngoka taga tekula aanona mbaka miitopolwa ayihe 13. MuMai naJuni lwaampoka, aanambelewa yuuministeli mbuka miitopolwa otaya ka tameka okutalela po omagumbo/omahala ngoka noku ga kwathela shi nasha nomukalo gweinyolitho, nokonima yoomwedhi hamano, uuministeli otau ka pata omagumbo agehe ngoka taga ka kala inagi ishangitha. “Onkee eindilo olya ningwa komahangano agehe ngoka ge na ehalo okutota po omahala nomagumbo gaanona opo ga landule omilandu dhoka dhi li mondjila,” Amushanga Omukuluntu ta ti. Onkalo ndjoka oya dhigupaleka wo uuministeli kombinga yokuunganeka omakwatho ngoka haga gandjwa kaagandjishali yopamapendulopo, iikondo yopaumwene naantu koohandimwe. Ausiku oti indile ishewe omahangano gooshali ngoka haga kwathele pethimbo ndika naangoka ge na ehalo okuninga ngeyi monakuyiwa okukwathela omagumbo nomahala gegameno lyaanona opo ga tseyithile uuministeli kombinga yomakwatho gwontumba ngoka haya gandja kegumbo/ehala lyontumba nenge eyambidhidho ya gandja nale. Uuministeli ohau gandja omadheulo nomakwatho goshimaliwa komagumbo nomahala gaanona ngoka ga nyolithwa. Oshilongo osha taalelwa komukundu gweindjipalo lyomuyalu gwoothigwa naanona ya pumbwa ekwatho omolwoHIV. Pauyele woshinyolwa shimwe momumvo 2001, Namibia okwa li nomuyalu gwoothigwa 156 000 dhi li kohi yoomvula 18, omuyalu ngoka kwa tengenekwa gu kale gwi indjipala sigo oothigwa 250 000 okuthika momumvo 2021. Oshinyolwa shoka natango otashi ti onkalo ndjika oyi li 26% kaanona kohi yoomvula 15 mboka taya lumbu kaa ye na aavali ayehe. Aanona mboka ye li mompumbwe yesiloshisho mboka taya vulu okumonenwa omahala momagumbo gaanona nenge omahala gegameno oyo mboka ya ekelwahi nenge mboka kaye na eyambidhidho oshowo mboka kaye na omuvali nenge omutekuli. Omagumbo ngoka otaga vulu wo okutaamba aanona mboka ye li metonatelo lyomuntu ngoka a pangulilwa oshikoya shi nasha nehepeko lyokanona nenge ngoka e na oombepo dhuuhahu, uumbwanda, nenge aanona yoomvula dhi li kohi 12 mboka haya kala momapandaanda taya landitha nenge yi itula miinima yontumba mbyoka tayi teya po onkalamwenyo yawo. Uuministeli otau indile omahangano nenge oongundu dhaantu dhoka dha hala okunyolitha omagumbo goludhi nduka dhi kwatathane noshikondo shonkalonawa yopankalathano muuministeli mbuka opo ya uve ko nawa iinima mbyoka tayi pumbiwa. Iinima mbyoka yi na okutulwa mofooloma yeindilo oya kwatela mo ekotampango lyegumbo/ehala ndyoka, onzapo ya shainwa okuza kelelo lyondoolopa, opulana yetungo (ehala) oshowo ekonakono lya ningwa ndyoka tali utha ompumbwe okutota po ehala ndyoka.