OTJOZONDJII- Kapena otjina tjarue Oroviungura ndazuko aa tjinyingayinga mOtjozondjii indu ova Herero, ova Mbanderu no va Kwena omasere tjiva honaparere mo tjihuro ihi nowingi wawo no vi mbakete ku kwa tjangwa oma tjangwa ngu ma ye raisa omu ihamwa tima wawo no ma pindi yawo.
Oma ka wondjero mo mi vanda wawo oku yenda ko zo ngungu ozo nÿeri oruveze oruyapuke romasuviro wovakuru vao ape pendje nomaturiro wa Tjozondjii, okuraisa omakuruhungi wawo o mana ruhoze wo mbinÿu yawo ndja tika pokati ko 1904 no 1908 mo TjiÞiro Otjindjandja tjawo iyo Vandoijti. Otji tjitua tjo ma yuva yevari ihi tji sembamisiwa iyo Rutu ro TjiÞiro Otjindjandja r ova Herero, nova Mbanderu oku zemburuka no ku yandja ondengero ko vaÞi no va kurundu vao mba yandekwa. Ova kazendu vova Herero no va Kwena mo mu zaro wawo wo mbazu, puna ova rumendu mo mu zaro wao wo mbazu wo ma rapi, kuwo kuma ku kongorere ova rumendu ko u kambe va hemenene oku tuurungira mo ndivitivi yo tjihuro oku vaza kozo ngungu mo ngaro katjotjiri yonyune yo mbazu.
Omu zaro omu serandu, omu ngirine nomu vapa wozo serekaze zo Vaherero mbua hovekerwe no mu zaro wo ma koti wo tjivara wo mbazu wozo serekaze zo Vakwena no zo ngata zawo ko viuru, wa ya ndjere ombuniko yapeke kotji tjitua ihi. Tjimuna rukuru ayo oruveze ka ruya runduruka, ozo serekaze zova Herero okuza ko kure no u paranga okuya kotji tjitua ihi, veere mo mu zaro wawo omu tindi wo ru veze rua ka kazona Victoria okuura no tji kaiva tjawo tjitja petura otjainÿa ozongombe zawo, owo mburi omu zaro omuna ma kuruhungi ozo serekaze zo va Herero pu za panÿera ozo mbura nozo mbura. Nu tjiri kanaa rire oruveze ruarue owo oku zara ombanda indji pendje no po¿a puma veyandja ondjozikiro ko va kuru vawo ovo mbaÞa ko make yovo rupa rovita ro huurire y ova Ndoitji ovo mbayandeka ape ozo peresende 75 zo ru kuato rova Herero.
Ko mundu wo pendje mbuma u munika otjo mu zaro wo ku risera, owo otji raisiro otji putu putu tjo mu tonga tima wawo owo mburi omu zaro wo vakazendu mbu ve u tjindi otjo rupa oru na hepero tjinene ro mbazu yavo ozo mbura no zo mbura. Otjo tjitjiri o mbuniko ndjaisiwa mo ma kuruhungi wehi indi nu ndjarira oru tjato ko va riange ovengi na varue mo u ye mbetjanga mo tu ngovi. Otjiungura tjo ma yuva ye vari ihi tja ka seinina po zo ngungu pombindi ndja tuwa ourenga wo zo nja zo ngominja. Imba puna Ombara Otjitambi yova Herero, Ohahende Vekuii Rukoro, ozo ndangere zakundu no ku hepura otjiwa¿a ko va kuru no va Þi. Ozo nja inÿa ozo nduwombe ndja wo ndjoza omuyaruke Ombara Otjitambi yova Herero, Kuaima Riruako, nozo za hareke ombindi indji otjo tji raisiro tjo kutja ozo ndambo ze ka naa ze zengi.
Otjimba tja yandere po zo ngungu ozo nÿeri ozohambo zo TjiÞiro Otjindjandja pupena ombindi yewe enyenanye¿e otjo tji zemburukiro tjo TjiÞiro Otjindjandja. “Oku zemburuka ova Herero ozombanga¿e omayovi mba ze ngisiwa mo nyondui oku za mo tumbo tuo hangauti mo Tjozondjii kehi yo u honapare wova hona vo huurire vo va Ndoitji.” Ombura aihe eyuva roharive indo ra kuizikirua otji tji tua ihi oku zemburuka imba mbaÞa oha mu nyonene nu ombura aihe mbe tjitirua omutambo. OtjiÞiro Otjitandja tjo va Herero no va Kwena yari orukosi ro ma yandekero womuhoko nu yari omberero yo horomende yo South West Africa yova Ndoitji oyo ndjiyatoora na i hungamisa ova Herero no va Kwena. I varua otjo TjiÞiro Otjindjandja otji tenga tje serewondo indi oritja 20. Tja tjitua pokati ko 1904 no 1907 movita vio va Herero.
Tjiyari 12 ku Rozonÿu, ova Herero, nomunane Samuel Maharero, va pirura o huurire yo va Ndoitji. Mu ka Tjoze, Ongenerara yova Ndoitji, Lothar von Trotha, otja taara ova Herero mOvita via Tjozondjupa ne ve undurire mokuti onguza kua Maheke ovengi vawo kuva kaÞira onyota. Mu Senina¿i, ova Kwena wina va pirura ova Ndoitji nave munu tjitja muna Nganja. Ova Herero avehe kumue pokati ko 24,000 nganduu ko 100,000 nova Kwena o 10,000 vaÞa. MotjiÞiro Otjindjandja ihi muari ozo nÿiro zondjara no nyota mena rokutja ova Herero mba taura va tjayerua oku zamo mo kuti onguza kua Namiba. Ozo mburo tjiva zeripa kutja otjimbumba tjovita tjo va Ndoitji mo muano tja tuamo owanga mo zombu.