WINDOKO – Naha Namibia ilela kuisa peu ya rice kuzwela kwa Indonesia kuli iyolikwa kwasimu ya rice ya Kalimbeza mwa sikiliti sa Zambezi. Zeo nelipatuluzwi ki Likwambuyu wa Njimo, Alpheus !Naruseb, hana sindeketile mueteleli wanaha, Hage Geingob, kwanaha yale kweli yefelile, kuyo ambola litaba zabutokwa hala swalisano yalinaha zepeli. !Naruseb naize mwapoto yabona kwa Indonesia nebapotezi sikolo sesipahami sesibatisisa za njimo sa Bogor, ili kone bailo boniswa zebaeza. Natolokile kuli poniso yene bailo fiwa nengelezi cwalo niya rice yekona kucaliwa mwanako yalinanga mi naize ikona kutolumela mwa Namibia.
“Poniso nepatuluzi kuli kuna nikolo yakuli naha Namibia ikona kubeleka nisikolo sesipahami sale mwalitaba zalituto kuli rice yeo ito likiwa kwa Kalimbeza,” nabulezi. Namibia kinaha yalinanga bakeñisa kuyanduluka kasilimo kwa mahalaupa amabeli ili Kalahari ni Namib. Mi mezi akuselaelisa abonahala kuba sisitataliso mwakulima bubeke mwanaha yabatu babafitelela feela bolule bababeli, mi 65 pesenti yabatu bapila mwa libaka zamatakanyani, ili teñi linanga nimubu owomile ki zakamita. Namibia ileka 80 pesenti yalico mwanaha South Africa. Simu ya rice ya Kalimbeza kanako yacwale icala mifuta yemilalu ya rice ili yezibahala ka Super, Iriga ni Angola. Kuna nimifuta yabubeke bwa rice yeshelashelana yese limilwe kalikitikiti zalilimo. Rice ya Asia yezibahala ka Oryza sativa kiyezibahala hahulu mwalifasi lote, mi kiye calwa hahulu.
Naize kwamukopano nekukandekile hape zamifuta yemilalu ya rice ili yeo naha Namibia nekile yakupa kasilimo sa 2011, mi lipiho zateñi nelifilwe. Mi naize nebakupilwe kufa likupo zenca. Mi naize tutengo totubona zakutalelezwa kwalitumelelano mwa njimo hala linaha zepeli, netuilo kopana kuyokandeka fakutaleleza litumelelano zasilimo sa 2016. “Hala taba yeo nelulumelelani kuli lu ankufise kutalelezwa kwalitumelelano,” nabulezi.Tumelelano yapili hala linaha zepeli nenyatezwi mwasilimo sa 2016. Mibuso yemibeli nekile yanyatela tumelelano mwa tolopo ya Bali kasilimo sa 2011. Hala teñi kilitaba zalicalano, njimo, kubatisisa za rice nikuhuliswa, mwalibaka za mutulo upa wanaha Namibia, hamoho cwalo nilitaba zakuhulisa makete alimela.
Taba yeo ingelezi nipabalelo yalimunanu ni kufa lituto kwabatatubi balimunanu. Naize milelo yazeo kamukana ika canfazwa. Nabulezi kono kuli Namibia iswanezi kunga litaba zeo kuli kizabutokwa mi naha Indonesia ina nisikolo se si talima zapabalelo nimakete alimela. Mi sikolo seo sisweli kufa lituto kwabatu kuzwelela kwalina zeshelashelana, mi baitukiselize ku amuhela babazwa mwa naha Namibia kuyoeza lituto zanako yekuswani kapa yetelele. Kacwalo liluko lahae likabona kuli liba nikabelo hala masheleñi asuliwa ki katengo ka China-Africa Cooperation (FOCAC). “Hala kalulo yeo liluko la njimo liswanezi kulemuha mapurojekiti abutokwa ili akonwa kulifelwa kiba FOCAC,” nabulezi.