NIHAIKE maticele neba kile ba swalana hamoho mwa naha kamukana ni kutabela lizazi la maticele la lifasi la butanu sunda ye felile, ba katengo kaka yemela maticele mwa naha mwa linonge ze shelana, kaka zibahala ka Teachers’ Union of Namibia, TUN ka bukuswani, neka kile ba kupa kuli mubuso u kone kutalima mwa lishutano za lituwelo za maticele bahulu kapa bona bazamaisi ba likolo mwa naha.
Katengo neka kile ka kupa kuli mubuso u kone kutalima fa lishutano ze liten`i hala bazabaisi ba likolo ze nyinyani ni likolo ze tuna za sekondali.
Mwa sitatimende sene si kilwe za lumelwa kwa mitayi ya makande sunda ye felile, ba TUN neba kile ba patalaza kuli maticele ba likolo ze nyinyan neba nze ba ketululwa kakuli bona ba lifiwa lituwelo ze nyinyani ha kubapanywa ni bazamaisi ba likolo za sekondali.
“Kuswabisisa ahulu kuziba kuli ma HOD ba likolo za sekondali ba fumana lituwelo ze swana ni bazamaisi ba likolo ze nyinyani mwa naha. Nto ye ki ketululo kwa bazamaisi ba likolo ze,” ne kubulezi Mueteleli wa TUN, Chanville Mackrill.
Na kile a tiiseza kuli mubuso u swanela ku otolola mafosisa kakuli misebezi hai swani. Mukopano ono kile wa biza mitayi kamukana ya makande no kilwe wa bizwa kuli kupatalazwe likayamana la lituwelo za bazamaisi, malobalo, maemo a likolo mwa likiliti zen`wi, sikolo sa Okakarara Vocational Training Centre hamohocwalo ni banana ni basali.
Ba TUN hape neba kile ba swala ni fa tumelano yene nyatezi kale ye amana ni manyalo hamohocwalo ni kuncica likiliti za musebezi ka mabaka asa latelelwi ana kilwe a nyatelwa kale mwa silimo sale sa 2005 mwa kweli ya Liatamani.
Mackrill na kile a bulela kuli katengo ka habo neka lumezwi zebe kuli kuna ni likiliti zen`wi zene fapeleza maticele kuli bano sebeza lihola zesa swaneli ni kufiteleza lihola ze lumelezwi ku zona ka mulao.
“Likiliti li swanela kuutwisisa mulao mi kacwalo hakuna mutu ya lumelezwi kucinca lihola za musebezi, kapa haiba inge ba eza cwalo ba swanela kuekeza kwa lituwelo za maticele ba, kakuli ki milao ya naha,” na kile a patalaza.
Katengo hape ni kona neka kile ka swalana mazoho ni tutengo to tun`wi twa naha kuamana ni lipulao za basali ni banana. Mackrill naize banana ni basali nenze ba nyandiswa ahulu mwa naha ili nto yesa bonahali hande ye tokwa tatululo ka bubebe ni kusa lumelelwa mwa silalanda.
Lizazi la maticele mwa lifasi li tabelwangwa mwa kweli ya Yenda haina ni mazazi a ketalizoho, ili nyakalalo ye ikambotanga kaza lisitataliso ze taselize liluko la tuto ni kulika kufumana tatululo kwa lisitataliso ze.
Lifasi seli itekuzi fa limbule ze silezi ze tokwa tatululo ili limbule ze cwale ka silalanda sakata sa musebezi, tuwelo ye bonahala, kuikanelela hamohocwalo ni liswanelo za basali, lizwelopili hamocwalo ni kubapala sanda mwa milao ni kuzwisezapili liswanelo za maticele kamukana.
Mwa sitatimende sili sin`wi, ba UNESCO, Educational International, UNDP, UNICEF ni ILO, neba kile ba talusa kuli kuna ni palo ye sikai ya maticele bene ba kile ba eza makosi a buticele tota mi kacwalo butata bo buna ni sisitataliso tuna mwa bukamuso bwa banana ni lizwelopili za naha.
“Butata bwa maticele ba sikai bene ba konilwe kufiwa liseli sakata la musebezi wa buticele ki sona sisitataliso tuna sa lifasi ni milelo ya naha ye,” sitatimende nesi kile sa bala.
Ba UNESCO ba nuha kuli palo ye likana bo lule (million) ba nee (4) mwa lifasi le la Africa ki yeta tokwahala mwa silimo sale sa 2015.
Nihaike sisitataliso tuna kisa palo ya maticele, ba katengo ka TUN neba kile ba bulela kuli zibo ya maticele ni mufelo wa liseli la bona kwa banana kapa baituti ki ye kona kubapala kalulo tuna ya kubona kuli banana ba eza hande mwa litopa za bona.
Ba katengo ba talusa kuli, bun`ata bwa maticele seba tuhezi musebezi ka mabaka a shelana hala ona, lituwelo ze nyinyani, maemo a libaka za musebezi hala mabaka a shelana a man`wi.
Nyakalalo tuna ya lizazi la maticele ne kilwe ya tabelwa kwa libapalelo la mbola la Tsandi mwa sikiliti sa Omusati ko Mueteleli wa katengo ka Namibia National Teachers’ Union, mutompehi Simeon Kavila kubeya Likwambuyu wa Likolo la Tuto, mutompehi Nangolo Mbumba neba kile baba libuabui tuna.
Lizazi silimo se neli tabezwi ka muhuo wa kuli: “Silalanda sakata sesi lukuluhile hande sa maticele si talusa silalanda sakata sa kuituta kwa baituti / bana ba sikolo”.