South Africa: Omutse nomutse nomina onene ee taya sindana

Home National South Africa: Omutse nomutse nomina onene ee taya sindana

Aakalimo yomokatopolwa kamwe okashoma moSouth Africa oya sindana olugodhi lwawo ndoka ya kala nokukondjitha uule woomvula dhi li omulongo okukeelela omina yotitanium yaa tungwe mehala lyooyinakulu, Pumza Fihlani gwoBBC osho a ti konima yetalelopo. Ehala ndika li na ontalelo ito yi pewa lwaali, noondundu odhi dha lambalalwa koondunda dhoomwiidhi. Omilonga di na omeya ga yela nawa otadhi kungulukile mefuta lyaIndia nomu na ashike ondjila yimwe ndjoka tayi pitilwa okuya pehala ndika lyokuushayi.

Ashike Xolobeni, ehala ndyoka lyAaamadiba, olya kuutumba kombanda yoonzo oonene dhotitanium, onzo ndjoka ompu noha yi longithwa miinima oyindji okuza koondhila shigo okookompiuta. Uule woomvula dhi vule 10 aakalimo mbaka oya kala miita, moka omathimbo gamwe ya li tayi ulike ya nika oshiponga, opo ya kaleke po omukalo gwonkalamwenyo yawo ye li ompinge noomina. Olugodhi ndoka pokathimbo haka ya sindana konima sho ya sindana etokolo lyompangu omwedhi gwa za ko.

Eipumomumwe ndika kombinga yomina oya ninga aakalimo yaamuka ya kale ye na olungwenye naakwiilongo, nonda  li nda pewa omayele opo ndi ende nomukalimo gwomoshitopolwa shoka pethimbo lyetalelopo lyandje. Onda li nda yi koXoboleni, gumwe gwomomukunda ngoka gwa ulikwa gu pingenwe po komina, opo ndi popye nomukiintu ngoka e lile olugodhi nduka komeho, Nohle Mbuthuma.

Omuntu omudhigu okumona noku na uudhigu oku inekela aantu oshoka okwa itaala kutya yamwe yomookuume ke miilonga yokukala ompinge nomina oya dhipagwa molwa uuhwahwameki wawo. Meme Mbuthuma oye omunashipundi gokakomitiye taka ithanwa Amadiba Crisis Committee(ACC), hoka ka li ka totwa po mo2007 opo ka kondjithe oshinima shika shomina.

Okwa li a kutha po oshinakugwanithwa shoka konima sho kuume ke nomuhwahwameki pamwe naye Sikhosiphi Rhadebe, ngoka a li a tseyika nawa nedhina Bazooka, a li a dhipagwa oomvula mbali dha pita konima sho a li a yahwa iikando ihetatu megumbo lye kaalumentu mboka ya li ye ya molupe lwopolisi. Aanamukunda oye na eitaalo kutya okwa li a dhipagwa molwaashoka okwa li a ndjika oonyala mevi e li ompinge noomina ndhoka dha li dha thanekwa, ashike opolisi onkene yi li natango tayi konaakona oshipotha na inapu mangwa nando omuntu gumwe sigo oompaka.

Aantu ya thika pomulongo, mboka ya li ye li ompinge nethaneko lyomina ndjika, oya sa muule woomvula oonshona pamikalo tadhi limbilike, mwa kwatelwa okupewa omauzigo, uuyelele wa za kiikundaneki yomoshilongo osho tawu ti ngaaka.
Ope na omifofodholo kutya aakalimo yamwe mboka taya ka lya ko sha koomina ndhika oyo ye li taya longo iimbuluma mbika ashike shika inashi kolekwa. Meme Mbuthuma okwa za koshakapalwa keso iikando oyindji onkene ha iyageke okukala pehala limwe uule wethimbo ele.
“Kandi na uumbanda nonkalamwenyo yandje, itandi igamene nokuli, otandi gamene ekondjo lyetu…sho osho wu wete tandi lundulula omahala,” osho a lombwela ndje.
Transworld Energy Mineral (TEM), ndjoka yi li onga oshitayi shokampani yaAustralia MRC, oya kala nokukambadhala okuza mo2007, opo yi mone olisinsa yokufula mo oonzo ndhika moshitopolwa shika okuza koshikondo shoonzo shepangelo. Oprojeka ndjika, ngeno oya li ya ya komeho, otayi ka guma oshimpungu shevi komukunkulofuta shookilometa 22, naantu ye li 600 oye na okuz po mpoka, shi ikwatelella komatengeneko goohahende yaakalimo mbaka. Oya ti ondunge tayi vulu okutaambwa ko inayi tulwa poshitaafula.

OACC, ndjoka tayi yambidhidhwa kelelo lyopamuthigululwakalo, oya li ya popi mompangulilo kutya omina otayi ka eta iilanduli iiwinayi moshitopolwa, mwa kwatelwa okuhanagula po omudhingoloko osho wo oku eta aakwashigwana ya kale itaya vulu oku itonatela yoyene. Aakalimo yomoAmadiba oya li yamwe yaaningi yomaindilo ye vulithe pethele mompangu ye li ompinge nomalelo goomina moSouth Africa, taya ti kutya oye na okugandja epitikilo opo ku gandjwe olisensa yokufula oonzo. Omwedhi gwa za ko, mompangu omwa li mu udha oohahende osho wo aanamukunda aashona mboka ya li ya hingi omausiku mokambetsa opo ya ka pulakene koshizemo shawo, ompangu yopombanda moshilandopangelo Pretoria, oya li yu uvu omakemo gaakalimo noya li ya tsu kumwe nago.

Metokolo lye, omupanguli Annali Basson okwa ti uumbanda we kombinga yoshilanduli shomina owa li wu na omakankameno. Etokolo lye olya li lya gandja nkene aakalimo yomiitopolwa moka mu na oomina haya hakukilwa kuuvu, ya kanitha uulithilo wiimuna yawo nolundji oya li ya thiminikwa ya thige po omalukalwa gawo. Omudhingoloko nago ohagu mono wo iihuna. TEM, ndjoka ya hala olisensa inayi tya ko sha, ashike epangelo onkene tali yambidhidha opolojeka ndjika nominista Yoonzo dhopaushitwe Gwede Mantashe ota ti oshinima oshiwanawa ngele tashi ya kehumokomeho osho wo okundjeka po eliko lyoshilongo ndyoka tali nana nondatu mongashingeyi.

Uuyamba waSouth Africa owa tungwa po koomina naMantashe okwa ti etokolo ndika otali monika ko tali tula oshikondo shika moshiponga osho wo okutula po oshiholelwa oshiwinayi. “Shapo otatu tala omikalo dhokukaleka po oomina, nenge okuninga omatokolo ga yela e tatu kaleke okufula oonzo e tatu dhi etheni dhi kale dha lala kohi yevi hoka,” Mantashe ta ti ngaaka konima yetokolo. Ta ti oshikondo she otashi ka sinananana etokolo nokuninga eindilo miinima yontumba.

Ashike mokathimbo haka kopaife, ompangu yopombanda oya gandja esindano kaantu yomoXolobeni. Sho taya yamukula epulo kombinga yehumithokomeho lyeliko, aakalimo yoAmadiba oya hala okutulilwa po sha shi na sha nuupashiyoni, ano ya hala iinima mbyoka itaayi yonagula po omudhingoloko gwawo.

Metokolo lye, omupanguli okwa li a popi kombinga yaafrica nevi, ndyoka ta ti olyo uuyamba uunene kuyo. Shika osha ulika pamikalo dhimwe kutya Amadiba ke na esiku a shune omutse miipeta, nonando aantu yamwe taya dhipagwa.

Esiku manga inaaku gandjwa etokolo, aantu 200 oya li ya gongala mosaala ya kundathane oonkatu ndhoka ye na okukutha okukaleka aanamina kokule nevi lyawo. Meme Mbuthuma opo a li. Omushona molutu ashike okwa simanekwa kaantu. Shika osho sha li oshikando shotango aantu tay e mu mono uule wethimbo ele shoa li a holama pwa pita oomwedhi dhontumba.

Aantu oyendji oya enda iinano opo ya gongale mpaka. Meme Mbuthuma, ngoka a li pokati kaaleli yopamuthigululwakalo osho wo aakokele yalwe, okwa li a popitha engungu lyaantu newi lye tali eta omukumo olya li lya tsakanekwa kaantu taa hakele omake.
 “Nduka olugodhi lwuunona wetu wokomongula. Itatu vulu okulanditha po uuthiga wetu molwa iimaliwa. Ngele otwa kanitha evi lyetu, otatu ka kanitha oshinima shoka twa thigilwa kookuku,” osho a lombwele engathithi.

Pondje yosaala onda li nda popi naanamukunda yamwepo opo ndi pule kutya omolwashike inaya hala oshinima tashi ya etele ehumokomeho nuuyamba yo taya hogolola onkalamwenyo yomomukunda.

“Aantu yamwe oya luka onkalamwenyo yomomukunda otayi ti ngoye omuthigona. Katu shi aathigona,” Nokwakha Mboyisa ta ti.
“Otwi ikolelela mutse yene, inatu hala okukala twi ikolelela mepangelo. Shampa ashike tu na evi lyetu otatu vulu oku itonatela kutse yene. 
Busisiwe Mbangi ota tsu kumwe nadho. “Ndjika oyo onkalamwenyo twa hala,” Osho a lombwele ndje. “Naye tu ethe tu kale noonkalamwenyo dhetu ngaashi Aakalimo mbaka kaye na sha nuuyamba mboka wu li kohi yoompadhi dhawo. Otaya kondjele evi lyawo, ndyoka ya tala ko onga owo uuntu womuntu, oshinima shoka itaashi vulu okulandwa noshimaliwa.