WINDHOEK – Muuso u tateka ku taba ndonga ya silelezo ya butuku bwa cancer ya nzwalo kapa (human papillomavirus vaccine) mwa lipatela za muso sina a ku lemuhilwe kuli cancer ya nzwalo ki ya bubeli ku tatama cancer ya mazwele kwa mafu a basali mwa naha Namibia.
Lińaka za sipatela( Medical Dr) ni Lińaka za Makete za Sichaba (Health Public Practitioner ) ba amuhezi mulelo wo, mi baize u taba u zwiselize pili makete siulu ku baba shebile sina ndonga yeo ya silelezo a i fumaneha fela kwa lipatela za kwa mukunda.
Dr Andemichael Ghirmay wa Katengo ka Makete ka Lifasi (World Health Organization) ka ize butuku bwa nzwalo ki bo buńwi kwa matuku a fitezi kwa kutisa mafu mwa linaha zeo sifumu sa zona sikwatasi ni ze fa halihali. Cancer ya nzwalo ki butuku mo kuiputezi tukokwani totu fitelela mwanda. Mifuta ye mińwi ya tona tu kokwani to tukona kutisa ku luluha kwa libaka ze swana sina za kwa busali bwa mutu (genital warts), nzwalo, bunna, mane cwalo ni amamwi.
Dr Peggy Emvula kwa sipatela sa A. B May Cancer Centre, na tiseza manzwi a ba Katengo ka Makete ka Lifasi(World Health Organization), kuli mwa silimo sa ńoholatula (2012) ne ku akalezwa kuli palo ya basali ba lilimo ze kalela fa lishumi ni ze ketalizoho (15) ku ya kwa halimu, ye fita fa likiti ze mwanda ka ze supile ni likiti za mashumi a malalu ka ze peli (632 000) ki bao ba akalezwa ku kula butu bwa nzwalo, mwa hali a palo ya sicaba sa naha se fita fa 2.1 million. Emvula u zwezipili ku talusa kuli palo ye fa mwanda ni lishumi niba silela (117) ki bao ba yambulanga butuku bwa cancer ya nzwalo ka silimo, mi mwahali kubona, buńata bwa palo ye fita fa mashumi a supile ka baba lalu (63) ki bao ba fumanehanga ba yambuzi butuku bwa HIV.
Likwambuyu wa Likolo la Makete ni Misebezi ya Pabalelo, Dr Richard Kamwi u talusize za milelo ya ndonga yeo ya silelezo sunda ye, kwa mukopano wa kupuzo ya Lifasi kaza butuku bwa Cancer (World Cancer Day) ni Lizazi la Bupilo bwa Makete bwa Katengo ka SADC ( SADC Health Lifestyle Day), ni haike na sika talusa ka butungi lizazi leo ndoga yeo ya silelezo i ta be I fumanehile mwa lipatela.
Dr Ndapewa Hamunime, yoo u na ni sipatela sa kwa mukunda na ize ki mulelo o munde mi u ize ndonga yeo ya silelezo i fumaneha fela mwa lipatela za kwa mukunda ka kuya ka kukakanyezwa. Mi na zwezipili ku talusa kuli neli bumai kubao be nebasina mali aku kona kuitekela yona, kono cwale fa se i kaba tikanyelezo ya mańi ni mańi ku kona ku fumana ndonga yeo. Silelezo ki nto ye nde mi hape haituli. Hamunime u ize, kubonahala ku tula kwa muso kwa mulelo wa kufa ndonga yeo ya silelezo kono nako hanze iya tuso i ta be i bonahazi kuba mbubombubo.
Yo muhulu wa Katengo ka Cancer mwa Nambia, mufumahali Reinette Koegelenberg u amuhezi mulelo wa muuso wa ku kona kutisa ndoga yeo ya sielelzo mwa liapatela ni lipatelanyana kusina tifo ni ye kana. Ki zwelopili yende ya silelezo kwa basali, kwa bulela Koegelenberg.
Koegelenberg u ize butuku bwa cancer ya nzwalo bu zamaya bu ńatafala mwa mbowela wa Africa (Southern Africa) ka libaka la batu ba ba somana ba sina silelezo ni bao ba na ni linyazi ze ńata kwa mukunda. U zwezi pili kutalusa kuli nako yende ya silelezo kwa butuku bwa nzwalo, ki ku fumana ndonga nako yeo mwanamusizana a sika italeha kale, mwahali a lilimo ze lishumi ni lilimo ze lishumi ka lilimo ze peli. Mi u zwezipili ku eleza kuli bao ba ikutwa kuli sebali fa mayemo a kubata kuba ni munna ku hande kufumana ndonga ya silelzo, siulu bao ba nyezwi basali banana.
Emvula ni yena u ekelize kutalusa kuli cancer ya nzwalo ni yona ya yambukela sina matuku a siozwa (sexual transmitted disease) ao a tiswa ki kusomana ni batu baba shutana-shutana. U tiselize kuli a ki matuku a bo HIV/AIDS ni buozwa fela kono ni cancer ni yona i tiswa ki kuba ni linyazi ze ńata kapa kusomana ni batu baba shutana-shutana.