KATIMA MULILO – Namibia i likile kata ya mukusi ku kutiseza mwa mulaho palo ya mafu atiswa ki matuku a malaria fa palo ya mafu a lishumi feela mwa silimo sesifelile (2013) kubapanya ni mafu anafita fa palo ya likiti ze silezi (7 000) nako yeo naha I fumana tukuluho.
Kalibaka la mihato ya buitomboli bwa likolo la Makete ni Misebezi ya Pabalelo, Namibia I konile ku kutiseza mwa mulaho lipiho za litaba za malaria fa lipesenti ze mashumi a silezi ka mashumi a mabeli (90) feela mwa lilimo ze peli (2) ze felile.
Mwa lipiho zesa fiteleli likiti ze talu (less than 3000), neku konile fela kubihiwa mafu a lishumi (10) kwa mafelo a silimo sesi felile (2013), a ku bapanywa in mafu a likiti ze silezi (7 000) mwa silimo seo Namibia I fumana tukuluho (1990). Taba ye makaza kapa ku komosa ki kuli nako yani palo ya sichaba sa Nambia neili fela fa likiti ze mianda ka ze mashumi, ka likiti ze mianda ka ze keta lizoho (1.5 million).
Lipiho za cwanunu fa za lizwelo pili za ndwa mwa butuku bwa malaria libihilwe ki Likwambuyu wa likolo la Makete ni Misebezi ya Pabalelo (Ministry of Health and Social Services), ili yena Dr Richard Kamwi mwa tolopo ya Katima Mulilo koo neku kwalulwa mukopano wa bubeli waba katengo kaba Isdell Flowers Foundation Cross- Border Malaria Initiatives, koo ne kukopanezi tutengo twa likopano ze sa weli mwa mwiso (non-governmental organizations) twa lisebelezo zaku yundisa butuku bwa malaria mwa linaha za bo SADC. Mukopano wo ne u ezahalezi mwa tolopo ya Katima Mulilo la Bubeli (Tuesday)
Likwambuyu Kamwi yo buchaziba bwa hae mwa tuto ya bu Ňaka (PhD) na okamezi fa malaria, u ize ndwa yaku yundisa malaria ki tato ye zwa kwa tasi a pilu ya hae.
Likwambuyu Kamwi u zwezi pili kutalusa kuli taba yaku yundisa butuku bwa malaria ki yemwi ya milelo ya hae. Mi u ize, misebezi mane cwalo ni tuto ya hae kuzwa nako aba mwa liofi ki kusileleza butuku bwa malaria. U zwezi pili ku talusa kuli muhabo yena yoo nebali hamoho mwa ndwa ya tukuluho u bulailwe ki butuku bwa malaria kufitela lilumo la tobolo.
Seo sitisize kuli ni kone kuitama luci lwa kulwanisa ndwa ya malaria, kwa bulela Kamwi, mi kwa utwahala mazoho kuzwelala kwa undi wa nyangela.
Ku ya ka Kamwi, tulo ye haisi kataha kabunolo-nolo, kono neli ka kungungahanya milelo ku kutiseza mwa mulaho matuku a yambukisezwa ki minańi (mosquito-transmitted disease). Konahalo ya ku kutiseza butuku mwa mulaho haisika taha ka bunolo. Kuzwa lilimo ze felile Namibia neipeile fa misebezi ya kusileleza butuku bwa malaria kuambalakana ndu ni ndu ku fayela ni ku zamaya ba bapaza bo masikito baba alafilwe. Likwambuyu wa Makete u ize sina yena hali Muchilauki kapa Ňaka wa Makete wa Sicaba (Public Health Practitioner), tisezo iswanela ku ba silelezo kufitela kalafo. U zwezi pili kutalusa kuli, lipatisiso ze ezizwe ki likolo la habo ni tutengo twa silikani (Partners) tu tisize milelo ya swalisano yaba miseto ku okamela fa kutibela butuku bwa malaria mwa silalanda sa SADC. Milelo yeo itisize ku bupiwa kwa katengo ka ka Pumahanya Miseto mwa Milelo ya Malaria (Cross- Border Malaria Initiative) ka ka neulelwanga musulo wa mali ki ba Isdell Flowers Foundation.
Ka kuya ka lipatisiso, taba ye tuna ye fumanehile ki ya swalisano mwa hali a miseto ya li naha. Ka lizazi la Kupuzo ya Malaria mwa Lifasi Lote mwa silimo sa 2011 (World Malaria Day in 2011) , ili na Kamwi ni muhabo na Likwambuyu wa Makete mwa naha ya Angola, ne lukwaluzi nto ye zibahala ka Trans-Kunene Malaria Initiative, yeo i tisize butokwa bwa kuzibahaza bunde bwa misebezi ya kulwanisa malaria mwa hali a miseto.
Zeo ki za nataluselize ba mukapano bene ba potolohile litafule la Bubeli.
U zwezi pili kutalusa kuli, kuya ka chiseo ya mubuso ya ku bata ku yundisa Malaria, musulo wa mali wa kulwanisa milelo yeo, u minahanyizizwe habeli (double), mi tu tengo twa silikani twa kwa mukunda (private partners) twa bo Mukotana wa Mali wa Lifasi Kamukana (Global Fund) ni ba Isdell Flowers Foundation, ba i papatile ku neula.
Namibia i konile ku minahanya habeli musulo wa mali wa malaria mwa lilimo ze talu ze kwa pata kubona kuli sicaba sifumana silelezo. Mwaha wo, muuso u lekile bo masikito baba silelelizwe kukona kunga nako ye telele, ye fita fa palo ya likiti ze mianda kaze ne ni lichika la likiti ze mianda (450 00) bao ba ka kwana sicaba seo si fumaneha mwa libaka ze kapesizwe ki malaria mwa lilimo ze keta lizoho ze kwa pata.
Mi Kamwi u ize likolo la habo hali libali cwalo tu tengo twa mali totu swana ni Katengo ka Mukotana wa Mali wa Lifasi Kamukana (Global Fund) ni Isdell Flowers.
Ka cwalo ngambolo ya ku yundisa malaria i fwekile mabani.