LIKOMU za palo ye likana 12 000 seli fumani mupendo wa silelezo kwa butuku bwa taku ni mulomo mwa sikiliti sa Caprivi, ba Liluko la Pabalelo ya Limunau ni Lifolofolo neba talusize sunda ye felile.
Yo muhulu wa Liluko le, mwa Likolo la Njimo, Mezi ni Nahen`i, Dr Otto Huebschle na bulezi kuli, butuku bone bu akalezwa mwa mutulo wa tolopo ya Katima Mulilo ki bone bu tisize kuli mane palo ye likana 12 000 ya likomu li konwe kufumana mupendo.
Palo ye likana 18 000 ni yona I lelezwi kupendiwa mwa hala kweli ye taha ye ya N`ulule.
Huebschle naize libaka kamukana za sikiliti linze li patehile ni kubona kuli hakuna nama ye zamaizwa kwande.
Mapokola ni bona baze ba patehile ni misebezi o swana.
Liluko hape mwa sikiliti neli kile la lilimanisa kuzamaisa kwa limunanu kamukana mwa libaka ze shelana haisi nako yeo ku fitiswa lin`usa la simubuso.
Haku sika zibahala kale mwa nako ya cwale kuli butuku nebu kalezi kai luli, kakuya ka Huebschle.
Yo muhulu hape na kile a ekeza kuli Liluko la habo lisa litezi feela linepo za litatubo zene konilwe kungiwa kwa limunanu ze 23 zene konile kusupeza ahulu lisupo ze kulubelwa kuli kiza butuku bo bwa taku ni mulomo.
Litatubo neli lumelezwe kwa sibaka sesi zibahala ka Botswana Vaccine Institute mwa naha yani.
“Lu sweli likayamana ka mazoho a mabeli,” ne kubulezi Huebschle.
Ku akalezwa feela kuli butuku nebu konile kukena mwa naha ka naha Zambia sihulu ka masholi bene ba uzwa likomu mwa naha yani.
Ndumeleti wa naha Zambia mwa naha mo, mutompehi Griffin Nyirongo na kile a nitifaza kuli butuku nebu zuhezi mwa naha Zambia mwa silalanda sa Sesheke.
Sesheke ki tolopo nyana ye fumaneha mwa mbowela-wiko wa naha Zambia, ili tolopo ye ipa museto ni naha ye ka nuka-tuna ya Lyambai.
Ndumeleti na kile a bulela kuli lilimaniso ya kuikamaela mutakafululele kwa likomu ni limunanu zen`wi ne tile ka mulelo wa kulilimanisa butuku mwa sibaka sani.
Mibuso ye peli ye ili mubuso wa naha ye ni naha Zambia se kile ya lumelana kuli I kone kuhatisa mingendenge ya kuluta sicaba kaza bunde ni bumaswe bwa mingendenge yeba ezanga kwa miseto hala yona mingendenge ye, busholi.
Butuku bwa taku ni mulomo bu taseza limunanu kaufeela, sihulu limunanu ze ca bucwan`i mi hala zona likomu, lipuli, lipelesa ni likulube.
Butuku habu tasezi luna bo kamunu.
Kokwani ye tisa butuku bo I kona kupila ka kunutu mwa siloko kapa mwa mubu.
Linali ki ze yambukiseza ahulu butuku bo.
Lisupo ze kona kubonahala ahulu mwa likomu ki ze cwale ka lifulo mwa mulomo, litombo fa mubili ni lulimi kapa ngo hamohocwalo ni kutobelwa ki ‘mulokozo’ wa muzilili hala lisupo zen`wi.
Lisupo li kona kubonahala ka makutelo ni kuyambukela ka bubebe mi kacwalo balimi kaufeela ba kupiwa bubiha lisupo-maswe kamukana zeba bona kwa limunanu za bona kabubebe.
Likomu mwa sikiliti sa Caprivi li yemi ahulu maefefe hakuamwa kaza butuku bwa taku ni mulomo ka libaka la lifolofolo ze n`atafezi ahulu mwa libaka ze shelana za sikiliti sihulu mwa libaka za pukelezo ya lifolofolo.
Mwa silimo sesi felile, limunanu mwa sikiliti neli taselizwe ki butuku bwa maswafu ili butuku bobu zibahala ka anthrax ka puo ya sikuwa.
Butuku nebu kile bwa bona palo ye likana 105 000 ya limunanu inge I fumana mupendo wa butuku-tuna bo bobu yambukela.
Butuku nebu kile bwa bulaya lipizi ze 20, litou ze 14 kubeya linali ze nee hamohocwalo ni palo ye likana 210 ya limunanu ni lifolofolo mwa naha Botswana.
Muuna wa lilimo ze mashumi a mabeli kaze lobapeli (28) mwa tolopo ya Katima Mulilo na kile a lobazwa mwa sipatela tuna ka butuku bone bu akalezwa kuli ki anthrax.
Nihaike butuku habu sika zibahala ahulu ku luna bo kamunu, butuku bu kona kuyambukela ka kuca naha ya lifolofolo ze kula butuku bo.
Butuku bwa anthrax bu tiswa ki kokwani ye zibahala ka Bacillus anthracis, mi bu taseza ahulu likomu ni bona, lingu ni lipuli ni kutisa lifu ka bubebe.
Batu baba sebeza ahulu ni limunanu kapa lifolofolo ze kula bona butuku bo, ba kona kukula libelenge ni kululuha fa mubili koku sa bonahali hande hala matuku a man`wi haiba inge kusina silelezo sakata.