Kae MaÞunÿu-Tjiparuro
Otjomuise- Mo South Africa muna ohendi mo ma ha¿uninino wehi ndji parura ovatongame poo ovanina ka mu seka poo mbehupa nawa.
Ovakonÿonone vonganda yo ma hongero wo ko mbanda yo Koutokero wa Kapa, omweze mbwa zuko otji va pitisire oumune wo ngonÿononeno yawo indji. Ongonÿonone indji ndja tjangwa i Farai Mtero novakwao ya pitisirwe iyOrutu Romerihongero wOusiona, Ehi Novikunwa kehi yena Omakamburiro Iyovatongame Momaha¿unino Wehi mo South Africa. Otja ko ngonÿononeno indji, ohendi indji i tjitwa iyo muhunga wo horomende mbu Þanÿera poo mbunanena komurungu otjo tji¿a tji tja sere okutenga poo ohepero, ouÞoni moungetjefa otjo ndando ohepero tjinene mo ndungururiro yehi.
Ovaparuke mbehupa nawa (ovanagetjefa mbeturira movihuro kourike wawo, ovana u saru poo ovitoore, mbari novihako vyo kombanda mo zo mberoo zohoromende, no vo porotika mo tu kondwa no zo ngomainde) mbe tenga po po zo mburo na mbeno ndjiviro no ndjivisiro, ohapo ombe yenena okuurisa omazeva otjo vaparuke ovaurikwa poo ovatoorowa. Ovaungure vo ko mbanda mo horomende naimba ovanamasa mo porotika ohapo omberi hakanena no ku ri rarakanena ozomburo zo ndungururiro yehi. Vetjita nao momyano imbi: okuningira otjimariva tjokuveranda poo ovo okutjisuta; okurya omatama yevari; okuungurisa ovandu mbuma ve vetjizikiza; okuungurisa ovandu mbu ma vetjiwa imba voporotika no ku vevatera. Povikando vyarwe ovaungure tjiva vo horomende imba ve panÿera po tutuu two kuyazema two va paruke no ku vetanda oku veramba mo mahi.
Mo tji tamba tjo u ngetjefa wo tutumbo novikunwa wina mukara ongaro yo u korokope ye tuku ro ma randisiro no ma randero wozofarama no tjiwova tjo kutja ma ze yandjwa ko va hinahi ndjarira ongetjefa onene yo u runga waimba vo po ndomba no ma panga wawo kutja omo porotika poo omo zo ngetjefa. Ihi tji kayendisiwa no ku undurira mo omapanga; ovatjiwasane poo omuhoko motuveze peke peke; oku rarakana no ku hakana ozonganda zo zo ngetjefa zo tutumbo novikunwa; oku kuna ovikunwa ovirandisiwa pendje no ku hupisa ovahepe no vaÞa ndjara nawina oku horeka otjimariva otjihite korupa ro horomende nduungura no tjitja murongo tjohoromende.
Ongonÿononeno indji tjinene ya tara mo tjiungura tjo ndungururiro yehi tjo horomende ya South Africa kehi yo mwano wayo mbu tjiukwa otjo Mwano Wokuhina nOkupata Omake Mumwe Okukambura Ehi mbwa tjiukisiwa mo 2006 na utuwa mo maunguriro mo 2013 kehi yo muhunga poo ongurameno yo horomende ya South Africa mbu tjiukwa otjo Omuhunga Womayazemeno Wehi Rohoromende Nomaungurisiro Waro. Mo muhunga imbwi ozofarama zeya zemisiwa kovaparuke nu munao ovitjitwa poo oviungura o 62 mo zo farama nÿa randwa iyo horomende na ze yazemisiwa otji za konÿononwa.
Ohinga yazo ape ozo peresende 41 za ya zemisiwa ko va tumbe mba tia o ku tjindira ko u Þuta o ku za ko vi tamba vyarwe vyo u ngetjefa.Ozo peresende o 81 zazo za ya zemisiwa ko varumendu no varumendu ngunda, wina o mberi ombe hupa nawa okuza kovi huro otjovana zo ngetjefa, ovarandise no vana matemba ngenana pokati kovirongo. Pendje no u tuta ovo vena omburo imwe poo yarwe mu vehupa. Ehi poo ozofarama nÿa yazemwa iyo vakazendu ozo peresende o 19 uriri. Tjingetjo nÿa ya zemwa iyo vaungure vomo zo farama ozo peresende o 18 uriri.
Otja ko ngonÿononeno indji, ozo peresende o 46 zo tji ma riva atjihe kumwe Ozondola za Namibia omangete o 428 tji tja u ngurisiwa okuranda ozofarama zo ma handurisiro, ovaparurwa kanaa vapewa otutuu twao tousemba. Kutja o u semba wo wini poo owo ku ya zema omahi inga. Maitja otjimariva tjonÿengu onene tjiungurisiwa oku randa ehi ro ma handurisiro, posia ova handurisiwa kave kara no u hatoi wo u semba wawo wo ku handura otja tji pasere otja ko mu hunga otjiungura ihi ku tji kayendisirwa. Tjingetjo otjimariva tjo mu zura tja ungurisiwa oku randa ehi ro ma handurisiro posia ohoromende ka iya yandja otutuu two ku ya zema otja ko mu hunga. Tjima tji hee kutja ko tjiveta ehindi ka ri ya ha¿u¿unwa mo kutja o u semba wo wini ka u ya tanaurwa mena ro kutja ova parurwa mba tandwa kavena ongwizikiro yo u semba wo wini poo wo ku yazema oku yauza oma karero wawo mehindo.
Otjiungura tjo ma handurisiro tja South Africa ihi katjina kuposa ayo tjiri ko kure naiho tja Namibia mo ma tokero watjo. Otja kOmbongarero yOtjiwa¿a Oitjavari Yehi, ndjahaamene ombura ndjazuko mu Senina¿i, ondungururiro yehi, nu tjinene o ma handurisiro, i yemwe yo mapu nga Þizire ombango no ruveze rwayo. Ovengi, tjinene imba mbapandjara ehi mohuurire, varaisa ongono ndjiri mo ma handjauriririo wehi kehi yo tjiungura tjo ma handurisiro . Tjingetjo kavari no hange no mwano mbu tji kawondjisiwa. Tjinene mo kutja imba mba pandjara omahi mo huurire, nai mo Namibia wina kapemunika ayo ombe muna ombwiro mo ndunguriro yehi.
Ndjiri ongendo ndja twarere ko kutja ehi rotjizeero, ndiri ehi ovazoozu ovengi ndu va pandjara mo huurire ku hungirirwe. Munao ombongarero indji otji ya kuta kutja o Peresidenda izikamisa Otjirata Otjikonÿonone Tjehi Rotjizeero. Otjirata ihi nai tja zikamisiwa nu mo ma yandero wo mbura ndjazuko otji tja yandjere orapota yayo yo ko murungu wo ru veze ko tjiuru tjehi.
Ovengi mo tjiwa¿a tji tja pandjara ehi vekara nouzeu, owo wina mbu varaisa ko mu rungu wo mbongarero oitjavari yehi, no tjiungura tjo ma handurisiro. Tjinene omwano mbu tji kawondjisiwa nawina imba mbu tji parura mbeheri imba mba pandjara ehi. Mu imba mbe handurisiwa nai otjiwana itji tjikambura kutja muna kutja mberi po pezu novo poritika poo ovaugnure vo ko mbanda mohoronde. Tjingetjo kapena ongahukiro kutja ovakazendu vemuna ombwiro ndji Þeki pi mo ma handurisiro mo Namibia tjingee imba ovakwao va South Africa. Ma pe zemburukwa nawa ko mu rungu wo mbongarero oitjavari yehi kutja pari no ruuro ro horomende ku tja nga i raise ko tjiwa¿a orutuu rwo va handurisiwa kutja otjo otjini tji ri munine kutja oma handurisiro ya pwisa u¿e nu ka ye pwisire u¿e? Ohoromende inorutuu ndu ya pitisa posia ndu munika kutja karo aruhe oku ura nu karu ya yandja otjiperendero atjihe tjo ma handurisiro nai mo Namibia.
Ehi tji getjo mo Namibia omburo ndji rara kanwa nomasa kutja moveta poo opendje no veta nu po twingi ovanamasa pu ve kambura ehi tjinene mo ma hi wina wo ma turiro wo tjiwangungu poo wa kangamwa ngasere okurira osuvaneno yo ve hinamasa no vingundi poo imba mbehina ovianwmiyo otuwondja. Ovanamasa mu mu na mbe ovina mwinyo otuwondja, nandarire mberi pahera omahi mo ma hi wo zo farama tjingetjo ngunda wina ve ninikiza ovatuta mbe ha yenene oku vaza komahiu wo zo farama mo klu pandera mo ma hi wa kangamwa nandarire va randa ozofarama.
Ombongarero Yotjiwa¿a Oitjavari Yehi, ombura ndjazuko opu ya zire no ku kara nongutiro ndjina otjiṋa no va Þuta mbe rya oma tama yevari oku risira mehi ra kangamwa ngunda avena ozofarama. Ongutiro indji ma itja pa sere oku kara omikambo mbi ma vyungura ku katjo tjiri okutjevera no ku tjayera omatama yevari wo ma risiro kutja ongaro indji aiha tarerwa.
getjo imba mbu ma verisa omatama yevari maveso oku sutisiwa.
Yarwe ongaro ndja ingapara mehi ra kangamwa oyo vandu oku rikondera omahi no ku nana otumbo muro oyo wina ndji honaparerako no ma u nguriro wo vanane tjiva vo mauhonapare wo mbazu no va na masa varwe mberandisa omahi. Pena omazuvira wo kutja omuhenendu umwe nai mehi ro Murambawombombapa weri kamburira ehi nda nana morumbo nu eye nai nde hakwa kutja uvanga oku rirandisa ku Katjovimariva wo harive nguheri omuture wa Eiseba. Indji ongendo ombara yOuhonapare wOmbazu wa Hoveka, Turimuro Hoveka, ombura ndja zuko me hungi re po mbakero ndjari mo Komumbonde tja Pukiro, ndja raisire ongendio nayo. Tja tjere eye wa kumwa kutja ovandu ombango va yandja kErindi, ngunda omahi inga nguvenayo nai, mumuna ehi ra Eiseba, aye yenda eyapa yuva na yeri poo kuyanda. Kakutja tjandje ombara Hoveka ma he menene ozondjito tjimuna indji yo mu he¿endu ngu ma kuzu wa na orumbo mehi ro Murambawombombapa ndu ma kuzu utanda okurandisa. Kutja ehindi wa ningira koungee honapare wo mbazu nowo a u muyandjera kutja tjike, epuriro nda ingana nu wina ndi ma ri yandja omasa ko maindjambo wo kutja wina ovanane vombazu ve randisa omahi.