WINDOKO – Kanako yakutabela lilimo zemashumi amabeli kaze lobapeli kuzwelela naha Namibia ifumana tukuluho kwapuso yabukoba ya South Africa, Mueteleli wanaha Hage Geingob natiselize kuli kubile nicinceho tuna mwalilimo ze 29 zefelile. “Namibia yasilimo sa 2019 yashutana kwahulehule ni Namibia ya 1990. Taba yeo haikopanywa nitukuluho yene lulwanezi katundamo, kinto yeswanela kutabelwa, nekubulezi Geingo. Nanyazize bababulela kuli hakuna butokwi bwakutabela lizazi latukuluho, kwakashawanyana, bababulela kuli hakuna zakutabela, nibulela kuli ee kuna nizeñata zeswanela kutabelwa. Zwelopili ye, itiselize tundamo yaluna yakubupa sicaba sesina nikopano, kozo nisesi zwelapili,” naekelize.
Hanabulela kwamyandanda yabatu bane bakubukani kwalibapalelo la tukuluho kutabela lizazi la tukuluho, Geingob nasweli falikalulo ze ezizwe kuzwelela naha hailukuluha. Naize naha ibupile misumo yetiile yatukuluho, swalisano, kozo ni buiketo, mi isebelisize misumo yeo kuzwisezapata zwelopili yakamaiso, ili yekopani ni mubelekelo sakata mwaliofesi kaufela. “Hamutalima zeluezize mwakamaiso yaluna, zalemuhwa mwasikiliti saluna ni kwalinaha zakwande, mi lukumalezi kuzwelapili kutiiseza likezo zaluna zapuso sakata, kukuteka kamaiso yamulao, hamoho cwalo ni kukuteka likute ni bupilo bwa batu,” nekubulezi mueteleli wanaha. Nahupulisize sicaba zakalulo yakuzibahaza ndwa yakulwanisa bunjebwe yana ezize lilimo zene zefelile hakala bueteleli. “Luezize hande hahulu mwalilimo zefelile hala kulwanisa bunjebwe. Mi hape luezize hande mwakulwanisa buputeleli kakuba nibuikalabelo nikutokwa likunutu, kakueza cwalo lubupile sepo,” nekubulezi Geingob.
Kilinaha zesikai zekonile kufukuza bunjebwe sina naha Namibia kuzwelela hailukuluha,natiselize. Kacwalo yomuñwi wakona kunuha kuli kamutalimelo omunca hala kulwanisa bunjebwe lukona kueza hande hahulu kufita sapili, naekelize. Kakutoloka hande nasupile kuli bayahi banaha Namibia babafitelela 400 000, nebazwisizwe mwabunjebwe hala lilimo za 1994 ni 2010. Naekelize kuli hala zeñwi kunanula mayemo abatu, zecwale ka lituwelo zabasupali niza babana ni buanga ni buhole, lindiala, ni banana baba saipumaneli, libapalile kalulotuna mwakulwanisa bunjebwe mwanaha Namibia. “Lulumela kuli shutano yalituwelo isiala kuba butata mwanaha Namibia. Ona kalulo ye, yene tisizwe kipuso yabukoba kimuutwa ozwelapili kulutaba mwamubili mi ifofaza likezo zaluna zakubata kutisa zwelopili,” nabulezi. Hala taba yeo Geingob naize muuso ukazwelapili kutahisa taba yakufukuza shutano yalituwelo.
Nabulezi hape kuli likalulo kaufela haliliteñi, taba yakufa mubu hala kulwanisa bunjebwe niyona kiyabutokwa. Nabulezi kuli kalulo yabubeli yamukopano wamubu, kiyeñwi yamihato sakata hala kubona kuli taba yamubu yatalimwa mi sicaba sikutisezwa likute ni buiswalo. Nasweli hape fazwelopili yakuyahiwa kwamikwakwa mwanaha kaufela, mi naize muuso uezize hande, kono usa swanela kueza zeñata. Luziba kuli babeleki babañwi balatehezwi kimisebezi yabona ni lituwelo zabona, mi sebasweli kunyanda, mi bukamuso bwabona habuzibahali, ee luziba taba yeo, nabulezi. Nibata kumisepisa kuli hamuyo munosi, lu utwisisa matata amina mi lunze lusebeza katata kuhulisa sifumu nikutahisa misebezi,” naekelize.
Kamukwa oswana, Geingob naize linanga leli zwelapili,` lifofalize balimi babañata, babalatehezwi ki likomu zabona kapa babasina kukutula silimo se. Kamali alikani, muuso ukazwelapili kutusa balimi hala liluko leliswanela, nabulezi.