RUNDU Yo muhulu wa limbule za makete mwaLikolo la Makete ni Pabalelo ya Sicaba mwasikiliti ya Kavango mufumahali Elizabeth Muremi sa kupile babanca mwasikiliti sani kuli ba itenge hahulu mwalituto za milyani kuli ba kone kubweshafaza kapa kulilimanisa matata a cwale a baoki, lin`aka ni licaziba zen`wi za makete mwanaha kaufeela, ili licaziba za palo ye sikai feela. Mwanako ya cwale, sikiliti sina ni palo ya batu ba ba fitelela palo ya 200 000 mi hape sina ni palo feela ya lin`ata ze 14 za mubuso ze bona bakuli ba palo ye fitelela 16 000 ka silimo. Kuna ni licaziba za mubuso ze bona za kelezo ze nee feela, ili zeo ze bona batu baba likana 54 000 ka silimo. Kakuya ka Muremi, licaziba kaufeela za makete mwasikiliti sa habo li sebeza hahulu katatta mi lisebeza hahulu ni kufita mi kacwalo tatulo I swanelwa kukaliswa kutalimwa mwanako ya cwale ye kuli, butata bo bu cwale ka bo, bu kone kulilimaniswa mwamazazi kapa zona lilimo ze taha mi tatululo yen`wi yeo Muremi a bona kiya kubona kuli bun`ata bwa babanca banga lituto za makete. Sikiliti hape sina ni palo ye likana 77 feela ya baoki baba n`olisizwe simubuso ili baoki baba bona palo ye likana 3 000 ya bakuli ka silimo. Kuna ni caziba feela ali mun`wi ya bona za meemo ni famasisiti ali mun`wi ni yena ya bona bona bayahi kaufeela ba tolopo yani ba ba taha ni makulano a shelana. “Tokwahalo I pahami luli mi lu susueza feela babanca kuli ba kone kuitenga mwalituto ze swana sina ze,” na taluselize ba mutende o. Nihaike ba mubuso neba kile ba lumela palo ye likana lishumi kwasikiliti sani kuli butata bu konwe kulilimaniswa, ili baoki baba simuluha mwanaha Kenya, Muremi u bulela kuli kusa tokwahala ba ban`wi mi ofesi ya hae inze I patehile ni kufa lituto za musebezi o swana ku babanca. Na sika patalaza palo ya baituti ba banze ba amuhela lituto ze swana mwasikiliti sani. Na bizize tutengo kaufeela ni makampani kaufeela a naha kuli a swalisane niba Likolo la habo kuli ku konwe kufumanwa tatululo kwabutata bwa cwale bo. “Likolo kapa katengo kali kan`wi haka kwanisi kufumana tatululo kwamatata kaufeela a makete a sicaba, swalisano ya tokwahala luli,” na bulezi hape. Kuna ni litokwahalo zen`wi luli ze tokwahala kuli matata a bayahi ba tolopo ya Rundu a konwe kufumana tatululo. Kuna ni tokwahala ya mezi a mwalipaipi ili mezi a taluswa kuli kia kena, kuna ni tokwahala ya mulilo wa magesi mwabun`ata bwa libaka za tolopo kubeya limbule za lisebeliso za mihala ni linzila mwasikiliti. Kakuya ka Mubusisi wa sikiliti mutompehi John Thighuru, kupima kwapalo ya sicaba kwasilimo sale sa 2001 ne kupatalalize kuli sikilti si siyalezi hahulu ha kuamwa za mezi ali paipi ili ona mezi a kena. “Ki palo feela ye sikai yena ni lisebeliso sakata za mutabani ni mezi a kenile, batu basa zamaya libima ze telele luli kuli ba kone kufumana sipatela-nyana mwamahaye a bona,” kakuya ka Mubusisi wa sikiliti. Baima bona ni bana ba bona basa zamaya libima ze kona kufitelela lishumi ka mautu mwamubu wa mushabati kuli ba kone kufumana limbule sakata za makete zeli bukaufi, Mubusisi na tumusize. Kuzwisa katen`I limbule za buntu ze tokwahala kabubebe zeo mwatolopo, limbule zen`wi za makete ni mingendenge yen`wi ya lizwelopili se hatisize hala zen`wi lizwelopili mwabun`ata bwa libaka za tolopo yani. Muremi na patalalize manzwi a hae a kaufeela mwamukopano wa basali o zibahala ka Women’s Action for Developmentttt (WAD) mwasunda kapa yona biki ye felile. Sibuabui yo mun`wi yana kile a bulela kwamukopano o swana neli Likwambuyu wa Likolo la Makete ni Pabalelo ya Sicaba Dr Richard Kamwi, yana kile a kupa bayahi ni naha kaufeela kuli batu ba zwisezepili limbule kaufeela za makete sina makete hali simbule sa butokwa ni ona mwazwelopili ya naha ifi kamba kamba ifi. Kamwi naize kupila ka makete kuswanela kuba sizo sa sicaba kaufeela sa naha haiba kuli naha inge I zwelapili mwalimbule kaufeela. “Luna kaufeela lu swanela kusebeza katata luli kuli lube mwamaemo sakata a makete haiba inge lu tabela kuba bayahi ba naha baba lateha. Lu swanela kuca lico zena ni minuno sakata ili lico ze cwale ka litapi, mauza kubeya miloho kaufeela ni miselo ka mifuta ya yona,” Likwambuyu na talusize. Bun`ata bwa bayahi ba naha ye baca hahulu naha ye fubelu kubeya lico zen`wi ze sina hande minuno ze tokwahala ili nto yese tisize kuli mane bun`ata bwa bun`ata bwa bayahi ba tasezwe ki matuku a shelana. “Haiba kuli lu tabela kupila ka makete lu swanela kuipabalela ba kuca hande, kupumula hande hamohocwalo ni kuitenga mwalipapali ze nyanganisa mibili ya luna,” Likwambuyu hana eleza. Kamwi na bizize bayahi ni bolyaminzi kaufeela kuli ba kone kuswalisana niba mubuso mwanzila ya kulwanisa matuku kaufeela a kona kusilelezwa pili a sika taseza kale sicaba. Likwambuyu hape na hupulisize sicaba kaza mungendenge wa bubeli wa silelezo kwabutuku bwa nacenkwe yona Polio ili mungendenge o kalisa kamuso kuisa la buneee yona sunda ye haa, mungendenge ona wa mafelelezo uta tateka ka lizazi la 22 Muyana kuisa ka lizazi la 24 la kweli ye swana ili mungendenge ota swala feela banana ba lilimo ze mwatasi kukalela fa lilimo ze ketalizoho kuisa kuisa fafasi.