Rudolf Gaiseb

Mafu abatu atiswa ki misunga mwahala batu ni lifolofolo asweli kuekezeha hahulu, mi sikiliti sa Zambezi kona se sili mwa kozi hahulu, kubulela piho ya katengo ka Ndu ya Milao hala limbule. Kakuya ka piho libaka kikuli sikiliti sifumaneha mwa hala Kavango, Zambezi Trans-Frontier Conservation Area (KAZA-TFCA), sibaka se situna se sina ni lifolofolo, mi sizibahala hahulu kakuba ni litou zeñata. Likiliti zeñwi ki Erongo ni Kunene, teñi lipiho za likomano za batu ni lifolofolo za bihiwa nako kaufela.

Katengo neka ize mubuso una ni kueza sesiñwi kapilipili kutatulula butata. Piho ne bakanyizwe mwahala Muyana 2023 ni Muyana 2024, mi itaha kulatelela ngambola yana yalile mwa ndu ya milao  mubakweli likwambuyu wa makete ni pabalelo ya sicaba, Ester Muinjangue, mwa silimo sa 2023. 

Sikiliti sa Zambezi kufumaneha libakanyana zapabalelo ya lifolofolo zelishumi kaze ketalizoho, hamoho cwalo ni libaka zapabalelo ya lifolofolo zetuna zetalu teñi kufumaneha mifuta ya lifolofolo zelikana myanda ye mine. Bayahi ba Sangwali mwa silalanda sa Judea Lyabboloma mwasikiliti sa Zambezi, babulela kuli libaka zetuna zapabalelo ya lifolofolo za naha ki mbuyoti ni sikuto kanako yeswana, kakuli bazwelapili kusinyehelwa hahulu bakeñisa kupila mabapa ni lifolofolo.

Sangwali ipa museto ni sibaka sa pabalelo ya lifolofolo sa Nkasa Rupara ni Mudumu kwa upa ni wiko kutatamana cwalo. “Mwa silimo sa 2020, nekuna ni lipiho ze 139, mi ze 109 neli za sinyehelo mwa masimu, ze 29 neli kutaseza limunanu, mi piho iliñwi neli kutaseza mutu. Mwa silimo sa 2021, nombolo ya lipiho nepahamile kutaha fa 201 mi 193 neli lisinyehelo mwa masimi mi zelobapeli neli lisinyehelo kwa limunanu. Kukala Sope kutisa Muyana 2023 feela, lipiho zefitelela 180 hala sinyehelo mwa masimu, limunanu ni mafu abatu neli bihilwe,” kubaleha piho.

“Sicaba sa bilaela hala lisinyehelo zetiswa ki libatana, mafu abatu atiswa ki likwena, lisinyehelo mwa masimu, hamoho cwalo ni lisinyehelo za miyaho zetiswa ki lifolofolo, sihulu lito,” kubaleha piho. Mubusisi wa sikiliti sa Zambezi Lawrence Alufea Sampofu nabulelezi katengo kuli likomano mwahala batu ni lifolofolo litaha kakuli baikabela mezi. “Sicaba si itinga kwa nuka (Lyambai) ni limbule zefumaneha mwateñi ili taba yetisa kuli ba omane ni lifolofolo,”nabulezi.

Katengo neka bulezi hape kuli, muzamasi wa katengo kasikili sa Zambezi Regina Ndopu-Lubinda, naize katengo kasikiliti kasweli kubata linzila kukutiseza sikiliti kuba sizuma sa lico, kakubata litatululo zeñwi mwa kubukeleza lifolofolo. Kungelela cwalo ni kufukuza nombolo yalibakanyana za pabalelo ya lifolofolo ili kuli batu bakone kulima masimu kuli bapilele fateni.