New Era Newspaper

New Era Epaper
Icon Collap
...
Home / Ondjala yamememe moEthiopia

Ondjala yamememe moEthiopia

2021-02-08  Staff Reporter

Ondjala yamememe moEthiopia

Esiku kehe, oolopota dhondjala otadhi ndondola okuza moshitopolwa shaTigray moEthiopia shoka sha dhengwa kiikolokosha. MEtitatu, Mark Lowcock, omukuluntu gwoshikondo shokukondjitha omaluhepo mIigwanahangano okwa li a londodha kutya oshikumungu shoka sha dhenga oyendji oshidhuigu okukandula po oshoka omakwatho natango inaga thika koyendji. 

Kuyele oshiwike shika, ngoka a li nale omukuluntu, ngoka oye e li omutse gwehangano lyoNorwegian Refugee Council okwa li inaa holeka sha: “Moomvula dhandje adhihe onga omuniilonga gomakwatho gaakwashigwana, inandi mona nale ekwatho itaali vulu okugandja ngandika nolya yiwa moshipala kiinima oyindji uule wethimbo ele, unene shop e na ompumbwe onene.”

Egeland okwa li a tsikile nokutya: “Oshikondo ashihe shomakwatho…nashi dhimbullule endopo lyasho okugandja omakwatho monkalo ndjika.”
Niitya yimwe, Iigwanahangano otayi ka koleka kutya open a ondjala nuunake?. Uunafaalama moshitopolwa shaTigray shomamanya osha kala nale oshidhigu, nosha nayipalekwa nuumvo omvula ya za ko molwoshipahu. Pehulilo lyaSepetemba omumvo gwa yi, okwa li kwa monika kutya aantu omiliona 1,6 yomaantu oomiliona heyali moshiotopowa shaTigray oya pumbwa ekwatho opo ya kale nomwenyo. Iikolokosh oya li ya tameke momasiku 4 Novemba pokati komatanga gongundu tayi pangele moshitopolwa yedhina  nomatanga  gepangelo lyoshilongo. Onfundu yo-TPLF oya li yi li ompinge netokolo lyomuprima Aibiy Ahmed okukutha po epangelo lyelongelokumwe, moka ya li I na mo olunyala, shoka sha li sha eta omaipumomumwe ngoka ga li ga eta omaupyakadhi agehe ngaka.

Iigwanahangano otayi itaala shoka sha popiwa kuyakwawo ngaashi United States ya kala nokupopya uule wiiwike, kutya omatanga gaEritrea oga kutha ko oshitopolwa oshinene shTigray. Epangelo lyaEthiopia naEritrea oga ikala okapopyo ngoka. Oshitipolwa oshinene shaTigray kasha na we ekwatatahano nuuyuni. Omahangano gokugandja omakwatho oga tameke oku ikutha mo moshilongo noga ti onkalo otayi piyaganeke: iipangelo oya gwa pevi, aantu ye li monkalo yuumbanda sho ityaaya vulu okunona iikulya niimaliwa, osho wo omaso taga etwa kondjala osho wo omikithi ndhoka hadhi vulu okupangwa.

Yamwe yomAatigray mboka taya  vulu okudhenga oongodhi oya ti open a oositola tadhi teywa oshimwene kee pio, iilokolomwa yomomapya tayi fikwa osho wo aantu oomiliona kaaye na shoka taya li nenge taya vulu okukwathelwa. Epangelo lyaEthiopia  olya ti ndhika omutoto, nolya ti ayihe otayi talwa nawa noyi li melandulathano. Okya ti kutya aantu ashike oomilona 2,5 ye li mompumbwe nolya ti konyala ayehe olye ya wathela. 

Ondjokonona yaEthiopia yoku ikala ondjala
Olya pula omukwatheli gwawo omunene- ongongahangano yIigwana yaEurope- European Union opo yaa piyaganekwe komashongo ngaka okukwathela oshitopolwa shaTigray yo yi tsikile okukwathela oshilongo ngaashi ya kala noku shi ninga, Nonando ongawo, open a ondjokonona yepangelo lyaEthiopia lyoku ikala ondjala moshilongo.

Momumvo 1973 okafeelema kaJonathan Dimbleby, The Unknown Famine’ oka li ka ulikile uutyuni nkene ondjala ya li ya holekwa kuHaile Selassie. Konyala aantu 200 000 oya li ya si kondjala ethimbo ndyoka. Aantu oya li ya umbu ko epangelo lye koshipundi omumvo gwa landula. 
Momumvo 1984, Tigray, pamwe noshitopolwa shopuushiinda shedhina Wollo oya li oyo ya dhengwa ya luluma kondjala, ethimbo ndyoka ya li ya etwa komuloka gwa nkundipala pamwe niita, naantu ya konda 600 000 ya li ya si. Epangelo lyaEthiopia olya li lya nukile pomutenya noku ikala ondjala ndjoka sigo opethimbo ya li ya ulikwa kaaniilonga nyo-BBC, ye li mekwatelokomeho lyaMichael Buerk naMohamed Amin.Shoka osha li sha pula omuhikingalo a simana gwedhina Bob Geldoft a kwatithe nokupititha okangalo kedhina ‘Do They Know Its Christmas?’ noka li ka eta uuyuni wu gandje omakwatho 
Ondjala oya li ya kutha iitsa omuleli gwopamilitali gwepangelo 
Colonel Mengistu Haile Mariam megumbo nopondje yoshilongo osho wo uuyuni awuhe.
Mo2001, Ethiopia, ngoka a li kohi yepangelo lyo-TPLF, okwa li a ti kadhi shi dhoshili kombinga yondjala kuuzilo nuumbugantu woshilongo, moka ya akala nokukondjitha oolebele. Konyala aaantu ye li pokati ko20 000 no25 000 oya li ya sile miikolokosha muka.
Uule woomvula omathele onkalo yaakwashigwana oya hwepopla. Open a omukalo gwokutala nokudhinda omanyutu mokati kaanona osho wo onkalo yiikulya miilongo yaAfrica opo ku gandjwe omalondodho pethimbo kombinga yonkalo yondjala noku yi keelela. Oomvula ntano dha za ko, epangelo lyaEthiopia niilongo yilwe olya li lya yamukula kombinga yondjala moshilongo ashihe, nolya li lya tula po oprograma yomayakulo okukandula po onkalo ndjoka moka aantu oomiliona 10,2 ya li ya mono omakwatho.

Peha lyokugandja iikulya ngaashi omukalondjigilile, omakwatho oga li ga tulwa po okukwathela aanamukunda omanga inaaya landitrha oongombe noonzi dhawo, noku ya kwathela okukala moofaalama dhawo opo ya ilongekidhile omumumvo yataalela. Ashike open a eyooloko enene pokati koshikumungu sho2015-2016 noprograma yawo: Egandjo lyuuyelele nopolitika. Kape na uuyelele wa gwana opo Iigwanahangano yi tye moshilongo omu na ondjala yamememe.

Konyala pwa pita oomvula 15 lwaampoka, aaniilonga naatseyinawa yomakwatho gopauntu mo-UN oya li ye yap o nomukalo omupe okumeta ompumbwe yiikulya, ya tseyika nedhina IPC. 

Omukalo nguka ogu na oonkatu ntano, okuza kokwaa na iikulya kwanathangwa sigo okwaa na iikulya konkalo yamememe. IPC ohayi longitha omikaloodhindji mwa kwatelwa okulya, omwaalu gwaanona ye na ondjala osho nomaso.
Kape na uuyelele, kape na ondjala

Efatululo ndika lyondjala olyi li kondandalunde shi vulithe pamukalo ngoka hali longithwa kehe esiku ngele tashi ya kaantu nmboka haye li longitha. Ashike okukandula po uupyakadhi, omukalo gwo-IPC ogwa eta po uupyakadhi. Ashike UN otayi vulu ashike okulila ondjala uuna a yelelwa nawa.
-BBC


2021-02-08  Staff Reporter

Tags: Kundana
Share on social media