KATIMA MULILO – Sope wa Khuta ya mushobo wa Masubia mwa sikiliti sa Zambezi, Albius Kamwi u latuzi litaba za mabulatwi a kuli kamaiso ya Khuta ya Masubia i lwanisana ni mulelo wa kubupa Bukalo kuba toloponyana kuba litaba za mbwashula zesina buniti sakata.
Kamwi, ili yena ngambela mwa kamaiso ya khuta ya Masubia, ki wa bubeli kubakwela litunga Kisco Liswani iii kakuya ka kutatamana mwa lipula za Masubia. Ngambela u latuzi litaba za kapelezo kuba ze sina buniti ni kuli ao ki maikuto a mutu alimumwi ao azibwa ki milelo ya hae mwa buǹwi bwa hae.
Na alabela kwa maikuto a mwana-mulena Gilbert Mutwa, mwana mulena wa mushimani, mulena wa sapili wa mushobo wa masubia, Litunga Joshua Mutwa Moraliswani a nahatisizwe mwa mutende wa New Era biki ye felile, a talusa kuli ba lusika lwa silena ni ba kamaiso ya Khuta ya sizo ba bata kuli Bukalo i siyale ona cwalo mwa mayemo a kusazwelapili ni kuli isike ya beiwa mwa mayemo a toloponyana. Bukalo i fumaneha libima ze mashumi a mane Upa wa Katima Mulilo, mi kiona muleneǹi wa sizo wa mulena Kisco Liswani iii.
Mutwa u talusa kuli hatisa Bukalo kuba toloponyana kuta lubaluba kamaiso ya sizo ni kukutiseza fafasi pukelezo ya mipilelo ya sizo ka libaka lakuli kamaiso ya toloponyana ita isilinga-silinga mwa kamaiso ya sizo. Mutwa u talusa kuli sa ǹozi maǹolo haǹataǹata kukala ku mueteleli wa naha, Hifikepunye Pohamba hamoho-cwalo ni ngambela Dr Hage Geingob kuli bakone kukutiseza mwa mulaho mulelo wo, kono akuna ni haike kalabo ya nasafumani.
Mwa liǹolo u talusa cwana kuli: “Bukalo ki muleneǹi wa sichaba sa Masubia mwa sikiliti sa Zambezi, mi sibaka sa maino siyemela sizo sa luna, mushobo, hamoho cwalo ni simuluho ya batu baluna. Kacwalo, kuhatisa muleneǹi kuba toloponyana kuka kungulela kwa tuko ni kupesula mayemo a sizo sa luna. Ni swabile ahulu kwa muuso kakuzwelapili ni milelo ye, kamo inge kufitisizwe lipilaelo za kuli akuna tumelelano yenefitilwe kuyona mwahali a kamaiso ya Khuta ya sizo ni ba yemeli ba silena.”
Nihakulicwalo, Ngambela u ize Bukalo neibeilwe kale fa milelo yakufetulwa kuba toloponyana mwa nako ya mulena Joshua Moraliswani, yo u yolilwe ki yaliteni kachenu le Mulena Kisco Liswani iii, kacwalo Khuta i amuhezi zwelopili yeo. “Bukalo neili kale fa milelo ya kuba toloponyana. Khuta ya sizo i fumani kale milelo yeo kuzwelela kumulena ya lusile nyandi mulena Joshua Moraliswani. Khuta haina kaiǹole fataba yakuli Bukalo i fetulwe kuba toloponyana. Ka kutalusa buniti, Khuta ni kamaiso ya toloponyana liswanela kutamahana, kusebelisana hamoho ni khuta,”kwa talusa Ngambela Kamwi.
Kakuya ka Sope kamaiso ya sizo i tabe i fumani kabelo kwa zwelopili ya toloponyana ka kuekeza kuli Khuta i samba isimwa kuungeka mukopano kuamana ni kulwanisa mulelo wa zwelopili. “Akuna mukopano o lukile lwaba ni ona, ikaba ba lusika lwa silena, kapa ba kamaiso ya sizo kuamana ni kulwanisana ni zwelopili. Mutala, na kasibili mane cwalo ni Natamoyo kaufela-luna lutabe lufumani kabelo kwa lisebelezo za toloponyana zeswana sina mulilo wa gesi, mezi mane cwalo ni limbule zezamaisa zemaswe. Zwelopili i taha kwa batu mi Khuta ki batu,”a talusa.
U latuzi kuli akuna buniti mwa taba yakuli kufetula Bukalo kuba toloponyana kukakutiseza fafasi kamaiso kapa puso ya Khuta, kakutalusa kuli likalulo neselipetahezi kale, kamaiso ya toloponyana haina ni kamuta kuisilinga-silinga mwa litaba za kamaiso ya Khuta ya sizo. “Milulwani i pumakilwe kale. Lusiala mwa kuipusa luna baǹi. Batu baluna baziba miinelo ya sizo sa bona. Mutu kaufela ya bata kupotela mutala u swanela kulatelela sizo sa luna ni buino bwa likute sina mokuinezi bukachenu le. A lukoni kushimbululela Khuta ya luna mwa mushitu kalibaka la sizo ni mipilelo. Mipilelo ya sizo ki ya batu kapa sichaba mi a ki ya mishutu,”kwa tiiseza Kamwi. Kamwi a zwelapili kutalusa kuli kalibaka la litiyehonyana, nekubile ni lingambolo mwa hali a Khuta ya Masubia ni katengo ka sikiliti kamo maneku a mabeli ao nalumelelani kuli kuankufiswe ku yona kalulo yeo ya zwelopili ya toloponyana. “Kuikambota nekubile teni mwahali a katengo ka sikiliti ni kamaiso ya Khuta ya Masubia mabapa ni kufetula Bukalo kuba toloponyana. Kuna ni linako ze neselubilaelanga kuli hape kisikamani akuna ni litiyeho. Hape lusa amuhela lizwelopili za libaka zeswana sina Ngoma,” Kamwi a zwelapili kutalusa.
Muinasipula wa kamaiso ya katengo ka sikiliti sa Zambezi, Raphael Mbala ni yena u fitisize maikuto a swana a kuli kuikambota kikoo kutisize lipulukelo za kuzwisezapili sibaka sa maino seo. “Sina haluli ba katengo ka kamaiso ya sikiliti, lubeile lipulukelo zetuna fa Bukalo mi kuambolisana nekubile teni kuamana nizayona taba yeo. Sichaba siswanela kuziba kuli milelo ya kuzwisezapili sibaka sa maino seo neisikatiswa ki kamaiso ya Khuta yeliteni kachenu kono ki milelo yezwelela kuyalusile litunga Moraliswani ka 1982. Mane nekuna ni likonkwani zenesupeza milulwani ya zona lizwelopili zeo,” Mbala a talusa. A zwelapili kutiiseza kuli kuzwisezapili sibaka sa maino se a kuna kutisa muisilingo kwa kamaiso ya sizo sina likonkwani za milulwani haneselibeilwe kale. U bapanyize Khuta ni muleneǹi wa Vatican City mwa Rome wo u siezi mwa buipuso bwa ona, kamo u fumaneha mwa tolopo ya Rome. “Kuna ni mukwakwa o aluhanya likamaiso zepeli zeo ni haike kuli katengo ka tolopo ka kana kafa lisebelezo za toloponyana kwa Khuta. Ku kaswana sina tolopo ya Vatican. Ni haike mulena wa musali lapa lahae nelisikaba ni butata kazwelopili yeneizizwe mwa London,” Mbala a zwelapili. A zwelapili kutalusa kuli kuhuliswa kwa tolopo akuna kutisa kushimbululwa kwa Khuta konji haiba inge baitekezi kueza cwalo. Mbala u nyazize batongoki kataba ya kuli abasika tisa linongosi za bona kwa katengo ka sikiliti ka mukwa o bihiwa lipilaelo kaona. “Luswabile ahulu kutoziba litaba zeswana sina ze mwa mitende. Batu ba swanela kuituta kuulunguta pili kusikaba kale ni kusupana minwana,”kwa talusa Mbala.
Bukalo neihatisizwe kuba toloponyana mwa 2013, kacwale ina ni bayahi ba palo ye fita fa mianda ye silezi (600). Misebezi ya kuyaha sibaka i sweli ku petahala, ye swana sina ma ofisi a toloponyana ni miyaho ya mandu a maǹataǹata mi muuso u sulile mashumi a bolule ba madola kwa kuzwisezapili zwelopili yeo.