New Era Newspaper

New Era Epaper
Icon Collap
...
Home / Iiputudhilolongo yopombanda moNamibia nayi nkondopaleke Omalaka gOshiAfrika

Iiputudhilolongo yopombanda moNamibia nayi nkondopaleke Omalaka gOshiAfrika

2024-03-04  Correspondent

Iiputudhilolongo yopombanda moNamibia nayi nkondopaleke Omalaka gOshiAfrika

Iiputudhilo yelongo lyopombanda oya pumbwa okunkondopaleka nokuyambula po iikondo yomalaka gOshiaafrika opo yi vule okwaadha pondondo yopamuthika  mpoka pe na iiputdhilolongo iikwawo muuyuni. 

Onda ndhindhillike kutya Iiputudhilo yelongo lyopombanda moNamibia otayi nyengwa okweeta iikondo yomalaka gOshAafrika pamuthika, nonkalo ndjika otayi eta ekateko mekoko lyomalaka gOshAafrika ngaashi Otjiherero,Oshiwambo, Rumanyo, Rukwangali, Khoekhoegowab,
Silozi nosho tuu.  

Nonande olopota ya gandjwa koU.S. Census Bureau otayi holola kutya Omalaka gOshAafrika ogo gamwe gomomalaka (ngoka  ge li meni lyomulongo) ngoka taga kokelele muuyuni, Namibia onkene ngaa tali shongola mokuhumitha komeho omalaka gomavalelwamo  opo ga vule  okwaadha pondondo. Otaku hololwa kutya momumvo 1999, Namibia okwa li e na aalongwa ye li pe-100 lwampoka tayi
ilongo omalaka gOshAafrika kiiputudhilo yelongo lyopombanda, ashike omwaalu nguka ogwe ende tagu gu pevi sigo opomumvo 2016 lwaampoka. 

Shika osha eta nokuli  omalaka galwe ngaashi oSilozi noKhoekhoegowab ga kale ge na ashike aalongwa ya adha puyaali nenge yatatu taya ilongele iilongwa
mbyoka. 

Iiputudhilolongo yelongo lyo
pombanda ngaashi UNAM, IUM, NUST, NAMCOL oya pumbwa okunkondopaleka iikondo yomalaka opo yi wape yi dhewule mboka ye na ohokwe okwiilonga omalaka gOshAafrika, yo ya wape yi ilikolele oowino nontseyo ya gwana ngele tashi ya komalaka ngaka. Ngele owa konaakona nawa moongulumambo adhihe moshilonga, oto mono lela kutya Namibia okwa hepa mokuninga omapekapeko momalaka ogo tuu ngaka, oshoka omapekapeko otaga kanda omapunya miilongwa mbika yomalaka gOshAafrika. 

Ngele owa konaakona nawa iiputudhilolongo yopombanda
moshilongo shetu aluhe iikondo yomalaka gOshAafrika oya umba ko owala
okandungu okashona nayimwe oyi li kohi yoshikondo shelongo (department of education), onkene aailongi kiiputidhilo mbika ohaa mono ashike uunongo uushuushuka  momalaka ngaka.  

Shoka nee sha pumbwa  okuningwa kiiputudhilo mbika ooshoka kutya iiputudhilo oya pumbwa iikondo yomalaka gOshAafrika yi ithikamena ndele hakukala ashike yi li muupambu ngaashi osho shi li monkalo yonena. Iiputudhilo oya pumbwa wo okweeta po omisindalongo dhongushu ndhoka tadhi lalakanene okulonga aailongi ontseyo yomuule, opo ya vule okuuva ko omutholomeno gwelaka. 

Otashi shi sitha ohoni okukala tu na iiputudhilolongo yopombanda ndele
ihayi longo Uudhindoli welaka muule niipambele yilwe ya pamba elaka nenge omalaka. Miiputudhilo oyindji aailongi ohaa lolithwa mo owala momuhoka.

Oshilongo opo shi kale shi na aatseyinawa nookatokote melaka, aailongi yomalaka oya pumbwa okulongwa uudhindoli womalaka opo ya kale ye na ontseyo yomuule kombinga yomutungilo nomutholomo gomalaka. Shi yemateka ooshika kutya oto adha aanongeki yamwe ye li kiiputudhilolongo yopombanda ihe oyo ishiwe ye na ontseyo yi li pevi, no kaye na naanaa owino ya gwana momalaka taya ungaunga nago. 

Noopompito dhimwe ohaa fatulula elaka yi ikwatelela ashike konzo yimwe nenge mbali yo ishewe taa fatulula elaka yi ikolelela owala koompango dhelaka oonkulu (traditional grammar) no inaa tseya kutya omalaka otaga ende taga humu komeho noga ende taga konaankonwa e taku totwa oompango dhimwepo oompe ngaashi ofunctional grammar noGenerative grammar. 

Iiputudhilolongo oyindji moNamibia oya simaneka ashike iilongwa yuudhindoli nayilwe. Shika otashi vulika tashi etithwa kodhino yokudhina omalaka getu tse
yene. 

Ngele owa yi kiilongo yilwe oto mono kutya aantu oya simaneka omalaka gawo, oshiholwelwa ongaashi China, Portugal niilongo yilwe yaEuropa  ngaashi Britian. 

Ngele owa yi kiilongo nda tumbula metetekelo oto mono lela kutya iilonga mbyoka ohayi longitha omalaka gawo gomavalelwamo mokuninga omakwatathano, omanga moNamibia tatu tanga owala Oshiingilisa nongele aniwa ino tseya Oshiingilisa aniwa ino longwa. 

Eyindilo lyandje komalelo giiputudhilolongo yopombanda oondika kutya naga kuthe ko oongaku opo ga yambule po iikondo yomalaka gOshAafrika opo yi wape yi ye pamuthika. 

Iikondo yomalaka gOshAafrica nayi mangulukile wo aakwiilongo mboka taa zi pondje noya hala yi ilonge Omalaka gOshAafrica ye shi ninge memanguluko. Mpaka onda hala okutya ookoosa ndhoka hadhi ningwa kiiputudhilolongo yopombanda odha tongolola aailongi yomalaka oshoka oto adha Aandonga nAakwanyama taya ilongelwa, yo mboka taya ilongo Otjiherero  nOshikhokhoegowab kehe yamwe otaya ilongelwa .

Ngele owa yi kiiputudhilo yilwe muuyuni ngaashi koBritian noSouth Afrika oto adha ko aantu tayi ilongo Omalaka gOshAafrica kiiputudhilo hoka pwaa na ondjoolola. 

Ngele iiputudhilolongo oya nkondopaleke iikondo yomalaka, itashi
eta ashike aailongi yi ilikolele oowino ihe otashi eta woo iiputudhilo mbika yi koke yo yi ye pamuthika mpoka pe na iiputudhilolongo iikwawo muuyuni ngele tashi ya kelongo lyomalaka
gOshAafrika.  

Oshiputudhilo itashi vulika shi kale hene tuu evi lya mangulukile itaashi eta po elunduluko lyasha, ihe osha pumbwa okutala omikalo omipe dhokuhumitha nokweeta iikondo yasho ayihe pamuthika, sho shi wape wo okuhila aailongi taa zi koombinga noombinga  dhuuyuni ye ye ya ilonge shoka ya hala unene tuu momomalaka gOshAafrika.

*Simon Shiwanda omudhindoli gOmalaka nokwiilonga uudhindoli womalaka koshiputudhilolongo shaUniversity of Stellenbosch koSouth Africa. Oku li wo omukuluntu gwOshikondo Shomalaka mosekundosikola yaMweshipandeka mOngwediva.  


2024-03-04  Correspondent

Share on social media