LILALANDA zen`wi za sikiliti sa Caprivi seli tuhezi kulima mwanako ya cwale kakuli mubu o mun`ata wa silalanda sa sikiliti se u apesizwe ki mezi a munda kuzwa n`ohola. Minzi ni likolo za tuto seli nze li bonahala kuli seli ta bela kwakule mwamazazi a cwale kakuli mezi a pula yenze I sweli ku nela mwamazazi a cwale, a sweli kupahama kazazi ni kutisa kuli mikwakwa yen`wi i sike ya itusiswa ni kupotelwa. Mufumahali Agithas Salufu inge balimi ba ban`wi ba sikiliti na kile a lima simu ya hae kono, mwamazazi a cwale na boni mezi a munda inge a apesa kalulo tuna ya sibaka sa simu ya hae ni kutibisa limela zene se bonahala kuli neli tamu neulela se sin`wi mwalikweli ze taha hana ta kutula simu ya hae. “Haiba kuli mezi a munda a inge a zwelapili cwana, nina ni niti ya kuli nita sinyehelwa limela kaufeela zaka,” mufumahali Salufu na kile a taluseza sikwata sa limembala za katengo ka putako sene sinze si potela bun`ata bwa libaka ze bonahala kuba mwalikayamana mwalikweli ze peli ze felile. Libaka zeli mwawiko wa sikiliti sa Caprivi seli apesizwe kale ki mezi a munda a sihulu munzi wa Sangwali ko mezi a kulubelwa kuli na kile a zwelela hahulu kwanuka ya Kwando kwamafelo a silimo se sifelile. Kakuli nuka ya Kwando ina ni mitayi ye shelana, mezi a zwelela ku yona a taluswa kuli a mata ka lubilo lo lu pahami luli ni kutisa kuli libaka za mwawiko wa sikiliti li tasezwe ki likayamana la munda le. Ka lona libaka le, mezi a bihiwa kuli anze a matela kwamunzi wa Sangwali ka lubilo lolu tuna ka mitayi ya yona nuka tuna ye. Kakuya ka lipiho za cwale zaba Caprivi Regional Council, ne ku bonahezi kuli mezi anza sweli kuno mata hala likolo za tuto ni minzi mwalibaka za mwambowela anza mata ka lubilo ni kun`atafala ni kutisa kuli bolyaminzi ba kone kuipangela limbule ni linzila zen`wi za kamo ba kona kuipunyuhela ni kuipotela cwale. Munda u zibahala hahulu mwamutulo wa sikiliti kono se kuna ni sabo ya kuli haiba kuli libaka za mwawiko seli apesizwe kale, mezi a swana ata apesa mutulo hape mwamazazi a sikai feela a taha haiba kuli inge kusa beiwi mihato sakata ya kusabisa likayama le. Bun`ata bwa bo lyaminzi neba kilwe ba fiwa liseli la kamo ba kona kuisileleza kwalikayamana la munda mwalinako ze felile. Seba tutanga mwaminzi ya bona ni kututela kwalibaka kapa yona minzi ye sa konwi kufitiwa ki mezi a swana mi hape ni kukutela mwaminzi ye swana munda ha u fita kwamaungulo ili nto yese bile ‘sizo’ sa silimo ni silimo. Kono ze ni halili cwana, munda u pahamanga hahulu mwalilimo zen`wi ni kutisa lisinyehelo ze tuna ni kufita, nto ye tiswangwa ki maemo a pula a silimo seo ni kutisa lisinyehelo ze tuna mwamasimu ni peu ye lateha sa balimi. Ka kuziba kaza maemo a munda a sikiliti sa Caprivi, yo a seli sipula sa yo muhulu swale-lele wa katengo-tuna ka putako mwamulenen`i wa Windhoek, mutompehi Gabriel Kangowa naize lika kaufeela linzi mwamaemo sakata ni katengo ka habo. Na talusize kuli u inzi mwaswalisano ni katengo ka putako ka sikiliti ka nako kamukana ili ko a fumana litaba kaufeela ka butungi nako ni nako. “Lunze lu talimezi lika kaufeela za sikiliti kwanu, lu fumana kupima kaufeela nako ni nako kuzwelela kwalimembala za luna za katengo ka putako mwaKatima Mulilo,” ne kubulezi Kangowa. Kangowa na kile a talusa kuli mezi a munda a tisa hahulu lisinyehelo kwamasimu a mauza ni kutisa kuli batu ba sike ba zwelapili ni musebezi wa bona wa silimo ni silimo oli wa kulima. “Haiba kuli batu inge ba siya kulima, kwamafelo a lizazi bata beya meeto a bona kwamubuso ni kulitela lico za linaha. Bayahi banze ba sweli kuno sinyehelwa nako ya bona ya kulima masimu a bona kalibaka la mezi a munda,” ne kuekelize Kangowa. Ze ni halili cwana, kuna ni akalezo ya kuli munda uta taseza palo ye pahami hahulu yaba limi silimo se kakuli mezi anza sweli kuno ekeza ka zazi ni zazi. Mesi a swana sa fitile ni kwamunzi wa Linyanti, oli kwahule hanyinyani mwawiko kuzwa Sangwali. Mezi anza sweli kuno ekezeha ka zazi ni kufitela maemo ana kile a yema kuona mwalilimo ze felile. Mwasilimmo sale sa 2003, 2004 ni 2005-mezi na kile a yema fa lilima ze likana 0,67 ha kubapanywa ni lilima ze likana 4,44 za yemi kuona mwanako ya cwale ye ya nako ye swana mwalibaka ze swana. Bun`ata bwa batu seba taluswa kuli seba inzi mwalibaka ze omile zesa konwi kufitiwa ki mezi a swana. Nihaike mezi a mwasikiliti se sili mabapa, sona sa Kavango sa taluswa kuli sa konile kukutela fafasi, mwasikiliti sa Caprivi mona anza sweli kuno pahama. Kutalimisisa ka kunyakisisa ni kubeya lisebeliso sakata zeta konwa kuitusiswa seku mbalamanisizwe kale ki tutengo sakata kuli ku konwe kulilimaniswa lisinyehelo za munda mwasikiliti sani. Mwabiki yaale ye felile la bunee, ba katengo ka putako neba kile ba swala mukopano ono kile wa lumela kuli ku bupiwe sikwata sesi ta bona kaza putako ya munda wa mwamutulo. Mukopano no kilwe wa bizwa kakuli nese ku bile ni lipiho za mezi ana sweli kuno pahama mwanaha Zambia. Munda tuna mwasikiliti sa Caprivi mwalilimo za cwale no bile wa silimo sale sa 2003, ili munda ono kile wa tibisa masimu a man`ata a mauza ni mbonyi.