BA ofesi ya Ndumeleti wa naha Zambia mwa naha mo, mwa mulenen`i wa Windhoek neba kile ba tabela lizazi la lilimo ze 43 za tukuluho ya naha yani la bulalu biki ye felile.
Naha Zambia ne kile ya fumana tukuluho ya yona mwa silimo sale sa 1964.
Ndumeleti wa naha yani mwa naha mo, mutompehi Griffin Nyirongo na kile a nuha kuli litekisano hala naha ya habo ni naha ye kutuha li hula mwa likweli ze taha.
Kakuya ka yena, lizwelopili za kuhulisa litekisano mwa sikiliti sa SADC, ze sina litifo fa miseto ze lelezwi silimo sesi taha sona sa 2008, ita nanuha lizwelopili hamohocwalo ni litekisano ni kufita lilimo ze felile.
Mwa silimo sesi felile, naha Zambia ne kile ya lekiseza naha Zambia limbule za litekisano za mashilin`i a buima bobu likana US$6.86 million haa naha Zambia yona ne konile kulekiseza naha ye limbule ze fitelela US$9.58.
Na kile a ekeza kuli nihaike naha ya habo I taluswa kuli ki naha ye nyinyani mwa lizwelopili sihulu hakuamwa kaza lukau ni buima bwa shilin`i, kwa mafelo a silimo se lukau lwa naha ya habo kakuya ka Ndumeleti kutwa lu yema fa pene ye likana US$1.5 billion.
Mwa likweli ze loban`wi ze felile, naha ne konile kueza pene ye likana US$1 billion ya lukau.
Palo ye pahami ya lukau ne konilwe kufumanwa kwa lizwelopili za njimo, milafo, bupoti hamohocwalo ni miyaho ya mikwakwa ni mandu hala zen`wi.
“Naha Zambia isa kona kukutisa maemo a yona a pili a kulafa ni kulekisa kopa (copper). Zambia isa kona kuba sizuma sa lico sa lifasi le la mbowela wa Africa,” Nyirongo na tiiselize.
Mwa silimo sesi felile, Ndumeleti na konile kubiza naha Namibia kuli I kone kulekanga mbonyi mwa naha ya habo. Nihaike Ndumeleti na sika kona kutumusa kuli ki matanisi a kuma kai ao naha ya habo ita kona kulekiseza kwa naha ye, na konile kutumusa feela kuli patalazo ya hae kapa kupo ne konilwe kulumelwa.
Mwa lilimo ze felile, naha Zambia ne lekisezanga n`ambekelo ya yona ya mbonyi ni limbule zen`wi za njimo kwa linaha zen`wi.
Na kile a tiiseza kuli zwelopili ya linaha ze peli ze hakuamwa za litekisano hala zen`wi ita zwelapili.
Ze kaufeela na konile kuli patalaza hane kutabelwa lizazi la tukuluho ya naha ya habo, ili mukopano ono kilwe wa swanelwa kwa ndu ya hae ya simubuso ko maofisa, bayahi ba naha Zambia bapila mwa naha mo hamohocwalo ni maofisa baban`wi ba mubuso kubeya makwambuyu ni baeteleli baban`wi tutengo twa mubuso neba kile ba kopanela hamoho ni kutabela lizazi la tukuluho ya naha Zambia yene konilwe kuwinwa muta bahateleli ba naha Britain ba komiwa.
Silimo se, lizazi la tukuluho ya naha neli konilwe kutabela ka muhuo ono toloka sina cwana: “Kuswala bukamuso ka kuitumba ni kuswalisa zwelopili ka kuba muyahi ya eza sesi n`wi se sinde kwa zwelopili ya naha”.
Likwambuyu wa Likolo leli bona za Kwande, mutompehi Marco Hausiku na kile a bulela kuli, lika kaufeela za kwa mulaho lita kona kulemusa bayahi kaza mifufuzo yene kilwe ya ezwa ki bayahi ni mubuso wa naha Zambia hane kulwanelwa tukuluho ya lifasi le la Africa.
Likwambuyu naize, neli mwa naha Zambia mo bun`ata bwa bayahi neba konile kufumana lituto ni kuswalana hamoho.
Hausiku na kupile bayahi kamukana kukona kuitusisa lizwelopili kamukana zeli ten`I cwale, hala zona mutano wa Katima Mulilo-Sesheke kubeya mukwakwa wa Livingstone-Sesheke.
Likwambuyu hape na konile kupatalaza kaza sikoloti seo naha Namibia ina ni kwa naha Zambia ili sikoloti sa ku kona kulumela ticele wa mbola yana konile kubeya naha ye mwa papali ya lifasi la Africa ya mbola ye lelezwi silimo sesi taha mwa kweli ya Sope ni Yowa mwa naha Ghana.
Na kupile bayahi ba linaha ze peli ze kuswalisana mwa mingendenge ye shelana ni sizo ka pono ya zwelopili ka kutalima mwa bukamuso.