New Era Newspaper

New Era Epaper
Icon Collap
...
Home / Aawambo oya pumbwa okulunduluka

Aawambo oya pumbwa okulunduluka

2019-02-15  Staff Report 2

Aawambo oya pumbwa okulunduluka

Elunduluko lyombepo, owindji waantu, omalukalwa gaantu osho wo ompumbwe yomulandu gwa longekidhwa nawa okukaleka po evi, osha gwedha kembugaleko lyoshilongo ngaashi tashi adhika wo nomuumbangalantu waNamibia.  Oshitopolwa shuumbangalantu waNamibia omo moka mwa kala Aawambo.

Sho nda li nda lyata ompadhi yandje lwotango mOwambo konima yomimvo 28, onda koneke eyindjipalo lyuupyu wa londa pombanda nena, shi vulithe pethimbo ndiyaka nda tseya Owambo.  Omolwuupyu mboka mOwambo, ohandi talele po owala oshitopolwa shika shookuku omathimbo gamwe uuna shila ku na ohango nenge omafumviko.
Uukwamukunda owa shuna pevi muEuropa omimvo dhomathele dha pita po ngashingeyi.  Uunamapya nuuniimuna wokulonga owala shoka sha gwanena aanegumbo, nawo owa kana mo muEuropa pethimbo lyIita yotango yuuyuni pomumvo 1914.

Sigo onena Aawambo oyendji oya dhiginina okulongitha omatemo nometokota lyomutenya, opo ya shilipaleke kutya omumeno gwawo ngoka gwi ikwatelela komeya gomvula otagu vulu oku ya adhitha koshikogo tashi landula – konima yoomwedhi 12.

Pauyelele mboka wa ziilile miikundaneki, etukomeya ndyoka hali kwatha oshimuke shi ye mombepo okutholoma iikogo yomeya, ohali ningwa okupitila momafo giimeno.  Omukumeya gwa tya ngaaka ohagu lemanekwa unene kembugaleko lyoshilongo uuna omiti dha tetwa mo.  Shika osho naanaa sha ningwa nomOwambo nenge tu tye miitopolwa yomuumbangalantu waNamibia mbyoka ya li nale Owambo ngaashi Oshikoto, Omusati, Ohangwena nOshana.

Omupashiyoni Charles John Anderson, ngoka a li a talele po Owambo lwotango momumvo 1851, ota hokolola miinyolwa ye ta ti sho a li a thiki mOwambo momumvo ngoka okwa li a fa owala a “thiki moparadisa moka mu na omiti ominene dhomilumbuti dha andjakana noshitopolwa mundhoka mwaa na omiti dhiiyimati, omilunga dhi li ooyimwe nomiilukuti tadhi ulike efano ewanawa lela … osha li lela sha fa egumbo lyaayambekwa (Elysium - ?λ?σιον πεδ?ον)…”  

Aapongekwa (“aagaluki”) sho ya galukile kegumbo konima yemanguluko, oyendji oya yemata, sho ya adha omakuti ngoka ya li ye shi okuza kuunona wawo ga thekekwa po.  Oshilongo oya adha sha mbugalekwa. Onkene ompito yi li po okukaleka oshitopolwa shOwambo megameno lyokwaambugalekwa, ongele owala Aawambo taa lundulula onkalelo yawo.
Petameko lyuukriste Aawambo oya  longwa okulonga noonkondo, opo ya shilipaleke okukala po  kwiikulya.  Pethimbo lyuukoloni, Aawambo aalumentu oya yi kuuhwi okulonga moomina handiyaka yomusinda omutiligane.  Mbyoka oya li iilonga mbyoka ya talika kaalumentu aakali yomUushimba ya li ye wete otayi pula omazigudhe, nando Aawambo ye yi longo mokupewa pathiminiko uundjambi uushona.  

Monena aalumentu Aawambo oya gwana okupungulula oonkondo dhawo ndhoka ya longithile okulongela aahona yaakolonyeki, opo ya yeluthe po omukalo gwoshinanena mokulonga omapya, okwaandjaganeka, okupungula nokutaandeleka iikunwa yawo.  Uunamapya womaludhi guuhilili otawu vulu okugwedha kelongo lyomahangu ndyoka lyaa na omalandithilo ga ha nolya taalela owala ompito yepangelo yaAMTA (Agricultural Marketing Trading Agency) oyo yi lande po iihupe yomahangu.  AMTA nando ta landa po omahangu, epangelo ohali ke ga shunitha ishewe kaalandithi yago pethimbo lyoshikukuta.  Onkene elandithohala nenge omaakete gomahangu ga pumba itaga fala oshigwana kokule pethimbo ndika.

Omukalo gwelongitho lyuunongononi nuutekenika woshinanena ogwo omukanka gwehumokomeho lyaantu.  John Akapandi Endjala, omunangeshefa kuumbangalantu, okwa kambadhala okwaandjaganeka uunangeshefa we, sho e wu gwedhele ombinga yegumbo lyopamuthigululwakalo lyaapashiyoni moka a kuna mo oshikunino shomalemune.  Dhiladhila omalemune. Dhiladhila omeya gomalemune.  Omeya haga endithwa kehangano lyomeya (Namwater) otaga vulu okulongithwa okukuna oomboga nomatama.  Dhiladhila omatama.  Dhiladhila omeya gomatama.  Ashihe otashi vulika uuna omudhingoloko gwa dhiladhililwa kumwe noompumbwe dhaakalimo yagwo, ihe ha uuna aakalimo yamo ya endjelela komudhingoloko tagu tegamene owala omeya gomvula nokegalikano okushilipaleka eholokopo lyiipalutha.  

Ondjokonona yembugaleko lyOwambo otashi talwa osho oshiponga.  Omunyoli Harri Siiskonen membo lye “Environment and History” ota tumbula kutya, oshinenenima shoka sha etitha po embugaleko muumbangalantu waNamibia osho “eyindjipalo lyaantu, uukwatyankalo waantu, omukalo gwelongitho lyevi, uukwatya wiikunwanima, omukalo gwelongitho lyiiti nontalelo yomakuti.”

Kakele kwaambyoka ya popiwa pombanda, onda hala okugwedha ko wo kutya, omadhiladhilo ga simpa nendopo lyokwaaetha po omikalo omikulu nokudhiladhila kwonkuluyonale nayo otayi eta okwaadhiladhila embugaleko.
Okutunga egumbo lyopashigwana mOwambo otashi pula iidhikithoti konyala 600.  Shika otashi ti otashi pula okuteta po omiti 200 sigo 300.  Poshiithaneni shimwe mOwambo sha li tashi popi kombinga yembugaleko omunangeshefa Shali Kamati okwa tile: “Opo u monike kutya ngoye omulumentu Omuwambo lela, owu na okudhika egumbo lyomiti lya kamba hwii.” Shika otashi ti inashi za naanaa kompumbwe, opo Owambo yi kanithilwe omiti dhamo.   Ihe osha zi owala mehalo lyuukwashigwana, sho aantu ya hala noya hokwa okwiiyulika ye na oonkondo. 

Omutumwa Omundowishi Hugo Hahn okwa li a hokolola momumvo 1866 kutya, pokati kOndonga nUukwanyama opwa li okuti kuunene wookilometa 60.  Konima yomimvo 50 uunene wokuti huka owa shonopala sigo ookilometa 40.  Lwopomumvo 1950, uunene wokuti huka owa shonopala sigo ookilometa 10.  Nena pokati kOndonga nUukwanyama kapu na we okuti.

Ehutuko lyomudhingoloko mOwambo itali vulu okwoopalekwa.  Shila ongele aakalimo yamo ya tokola okukutha ompito yelunduluko noyomadhiladhilo omape.  Oprojeka yetungululo lyomudhingoloko otayi vulu okudhiladhilwa.  Ihe nando ongawo, otashi vulika shi ka kuthe omimvo dhontumba, natu tye nando omimvo 200, opo Owambo yi shune konkalo hwiyaka ya li ya tya.  Oprojeka ya tya ngaaka otayi gandja wo elombwelo kaakuuyuni ayehe, opo yaa tale Memenkalo nomeho ga thithikila, oshoka shoka to kunu osho ngaa to ka teya.

Etsikilathano lyiikukuta mOwambo osho uushili mboka tawu vulu okutsikila natango.  Eteyo lyomahangu lya nkundipala, otali ende tali nenepala.  Aantu otaa ka hupa ngiini?  Uuhupilo womonakuyiwa yAawambo otawu ikwatelele kokweeta po omadhiladhilo omape gonkalamwenyo ngoka taga pula okudhiladhilula nokutalulula onkalo ayihe.  Ngaashi, emuno lyoonzi peha lyoongombe, iikwamboga peha lyomahangu yimwe yomiinima tatu vulu okudhiladhila, opo aantu mbaka aanankondo mboka yi iyadha ye li aluhe meshongo lyiikukuta nombepo ya pupyala, evi lya hutuka netindo lyokweeta po iinima iipe, ya vule okuyeluka po pamwe naakuuyuni ooyakwawo.


2019-02-15  Staff Report 2

Tags: Khomas
Share on social media