New Era Newspaper

New Era Epaper
Icon Collap
...
Home / Ekwatathano lyaantu nomidhingoloko otali taandelitha omikithi

Ekwatathano lyaantu nomidhingoloko otali taandelitha omikithi

2019-05-17  Staff Reporter

Ekwatathano lyaantu nomidhingoloko otali taandelitha omikithi

Omikithi dhimwepo muuyuni ndhoka dha nika oshiponga, mwa kwatelwa Lyme , endambi osho wo ebola odha za moobakiteli ndhoka hadhi taambathanwa pokati kiinamwenyo naantu. Iivu mbika ohayi etwa koombakiteli, oombuto, nenge uupuka wulwe mboka hau taambathanwa okuza kaantu okuza miinamwenyo okuya maantu. Nonando omikithi ndhika hadhi vulu oku eta uupyakadhi uunene ngele tashi ya kuundjolowele, ope na omwaka ngele tashi ya kontseyo yetu ngele tashi ya komikithi ndhika. Katu uvite ko naanaa thiluthilu ngele tashi ya kunkene uuvu mbuka hau zi kiinamwnyo noku etitha ekomba- nomapekaapeko otaga tameke oku ulika kutya elunduluko lyomudhingoloko otali vulu okukala lyi na mo sha.
Omwaalu gwiinamwenyo ngoka oludhi lwoshinamwenyo talu vulu okukwatwa kombuto oshuulikithi shocapability shoonkondo okulundululila kiinamwnyo iikwawo noku yi pa omukithi woo. Uupuka womukithi mboka hawu kwata  omaludhi ogendji giinamwenyo odhi na ompito onene okunukila kiinamwnyo iipe. Oshiholelwa omukithi gwendambi, ngoka gwa fa hagu vulu okukwata kehe oshinamwenyo hashi yamutha., shoka tashi tula aantu moshiponga oshinene muuyuni womukithi gu taandele.
Omapekaapeko oga ulika wo nkene iinamwenyo mbyoka ya kwatwa ya pambathana sha simana. Ngele ombuto ohayi kwata oondjima noludhi lwadho, oshiholelwa, nena oyi na ompito onene okukwata aantu shi vulithe okukwata uudhila nenge oohi. Omapekaapeko getu omape otaga eta puuwayela kutya ope na uumbangi welunduluko miinamwenyo mbyoka hayi umbata omikithi sho oshi na ekwatahano enene nomudhingoloko woo. Omakonaakono oga mona kutya omudhingoloko gwetu dha yooloka osho wo onkalo yonkalo yombepo- ohadhi gandja oompito oompe okutoola oombuto oompe okuza miiyamakuti.
Eindjipalo lyomwaalu gwaantu muuyuni osho wo omukalo ngoka hatu longitha opulanete yetu ogwa hala okutya otu na omalukalwa ge li popepi niiyamakuti shi vulithe nale. Kape na naanaa oshiyamakuti shi li kokule naantu momudhingoloko gu li ngaashi gwa kala. Taku gwedhwa nduno onkalo yomaludhi giinamwenyo ngoka ge li taga ponokele momalukalwa yi li pombanda, moka iinamwenyo ngaashi oombuku hadhi taandelitha omikithi dhadho okuya mpoka inaadhi kala hadhi yi nale. Ngashingeyi, iinamwenyo mbyoka ya li nale monkalo yi ikalela noombuto dhawo oya lunduluka nokukala popepi naantu notayi taandelitha omikithi inaashi monika nale.
Omadhilaadhilo ngaka omape- kutya oombuto otadhi vulu okukwata iinamwenyo iitaandelithi oyindji - oga simana ngele tashi ya kunkene tatu kondeke omikithi omipe pethimbo lyomalunduluko ogendji muuyuni. Etaandelo lyoombuto odhindji ngashingeyi odhi li uupyakadhi uunene muuyuni, moka iiyamakuti oyindji oyo tayi dhana onkandangala ngele tashi ya komikithi. Ngele otatun tala koshiholelwa, mo2012, aapashiyoni ya za koEurope napalwe oya kala nokukwatwa komukithi tagu zi moongamelo moSaudi Arabia tagu ithanwa Middle East respiratory Syndrome (MERS).
Ashiike oshiponga kashi shi ashike shoombuto dhiiyamakuti tadhi kwata aantu. Oombuto odhindji odhe ya mutse okuzilila miinamwenyo yetu yomomagumbo. Konyala momazinyo goombuto ge li 400 ngoka ga ndhindhilikwa maantu, konyala oopelesenda ndhoka 50 odha monika miinamwenyo ya yooloka mwa kwatelwa oombwa, oongombe osho wo iiyamakuti ngaashi oombuku. Omapekaapeko oga mona kutya shika osha hwahwamekwa konkalothis sho aantu niinamwenyo yawo taya endaenda nuuyuni.
Ngashingeyi onkatu yini ya landula ko mokuuva ko kutya omikithi ohadhi endaenda ngiini? Notu na okuninga po shike okukelela etaandelo dhadho? Oondjindikila dhomudhingoloko odha pumbiwa noonkondo ashike natango otwa pumbwa okukonenena nkene oombuto hadhi taandele okuza moludhi lumwe lwoshinamwenyo lu uka molukwawo, nankene tu na okushonopeka okukwata koombuto ndhoka uuna dhe ya mokati ketu.
Okutengeneka oombuto ndhoka hadhi taandele oshi na sha unene nonkalo yombepo yakehe siku. Tangotango natu tunge ontseyo yetu kombinga yomukithi taku longithwa omapekaapeko gopetameko, nokonima taku longithwa omikalo dhomuule opo ku vulike okuningwa omatengeneko. 
Miilongwa oyindji, mwa kwatela ophysics noosocial sciences- ohadhi longo nomikalo dhi ili nodhi ili opo ku uvike nokumoniwe ontseyo yetaandelo lyoshinima. Naapekaapeki olundji ohaya longitha omikalo dhomuule okukonaakona, nokushiika uuyelele metaandelo. Omikalo dhu uka kundhoka odhi na ondjokonona onde  muunongononipekaapeko wuundjolowele, ashike ngashingeyi otadhi vulu okulongithwa okukalela po elunduluko lyonkalo yomudhingoloko opo ku tengenekwe kutya openi nuunake oombuto tadhi kay a miitaandelithi iipe.
Shika kashi shi ashike kombinga yomikithi ndhika hadhi taandele. Okutula miilonga omukalo gwa tya ngeyi otashi vulu mokukwathela okushiika uuna omikithi ndhika tadhi yi maantu nomiinamwenyo yomomagumbo tadhi ka tukuluka ishewe, ashike natango omo dhi li miiyamakuti. 
Natango ope na oshindji shoka sha pumbiwa oku ilongwa ngele tashi ya nkene omikithi hadhi taambathanwa pokati kaantu niinamwnyo, ashike okukambadhala oku uva ko etaandelo lyomikithi muuyuni otatu vulu oku uva ko wo ontsapo yomikithi osho wo okutengeneka etaandelo lyadho.


2019-05-17  Staff Reporter

Tags: Khomas
Share on social media